یاد و خاطره از مهم‌ترین آموزشگاه نابینایان در تهران
علی نوری
28 دی 1402
بسیاری از نابینایان با آموزشگاه شهید محبی آشنا هستند و از آنجا خاطره‌های فراوان دارند. افراد دارای آسیب بینایی از شهرهای مختلف در دهه پنجاه به بعد در این آموزشگاه تحصیل کرده، معلم، وکیل، استاد دانشگاه شدند یا در مشاغل دیگر مشغول به کار شدند. نیز نابینایان قدیمی‌تر در این مدرسه به عنوان مربی و معلم تلاش کردند و کارنامه شصت ساله این آموزشگاه نشان می‌دهد، در رشد و پیشرفت فرهنگی و اجتماعی جامعه نابینایی ایران مؤثر بوده و در تاریخ تحولات این جامعه نقطه عطف و رخداد تأثیرگذار بوده است. متأسفانه الآن فقط یادی و نامی از این مدرسه باقی مانده و با تخریب آن، مجتمع جدیدی به نام جواد موفقیان ساخته شد. این مقاله به اجمال سیر تحولات این نهاد را از آغاز تا کنون بررسی می‌کند.
احداث: در سال 1340 چشم پزشکی به نام دکتر حسن علوی با دیدن مدرسه نابینایان در خیابان ری قدیم (در تهران)، تصمیم می‌گیرد یک مرکز آموزشی با شاخص‌های مدرن آن‌گونه که در اروپا دیده بود، در تهران دایر کند. زمینی حدود سی هزار مترمربع در جاده کن قدیم (بلوار کاشانی کنونی) متعلق به برادران مهدوی بود. صاحبان را راضی کرد تا آنجا را به مدرسه نابینایان اختصاص دهند و از سال 1340 شروع به ساخت آن کرد. چون این زمین، خارج از محدود شهری بود تصمیم گرفت اسم آن را «آموزشگاه نابینایان رضا پهلوی» بگذارد تا بتواند از تسهیلات دولتی استفاده و از موانع اداری گذر کند. در سال 1343 رسماً افتتاح شد.
مدیریت این آموزشگاه در سال 1344 تصمیم گرفت، بخشی برای آموزش دختران نابینا ایجاد کند. پس از فراهم کردن مقدمات در سال 1345 این بخش راه‌اندازی شد و دختران نابینا پذیرش می‌شدند. خوابگاه و ساختمان شبانه‌روزی و کارگاه‌هایی هم برای آموزش حرفه‌ای دختران دایر شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی: پس از انقلاب اسلامی 1357، نامش به آموزشگاه علوی تغییر یافت. اسفند 1358 دولت لایحه‌ای به شورای انقلاب تقدیم کرد و خواستار ادغام آموزشگاه در وزارت آموزش و پرورش شد، نیز کارکنان و کارمندان این آموزشگاه تابع قانون استخدام کشوری قرار گیرند. شورای انقلاب به تاریخ 22 اسفند 1358، ماده‌ای به شرح زیر تصویب کرد:
ماده واحده: از تاریخ تصویب این لایحه قانونی، آموزشگاه نابینایان علوی (رضا پهلوی سابق) در وزارت آموزش و پرورش ادغام شد.
نام این آموزشگاه از 43 تا اسفند 57 رضا پهلوی بوده، از 57 تا اسفند 58 آموزشگاه علوی شده و پس از الحاق به آموزش و پرورش به شهید محبی تغییر نام داد.
تحولات آموزشی: نام کامل آن از 1358 «مجتمع آموزشی نابینایان شهید محبی» بود ولی با نام‌های مدرسه شهید محبی، مجتمع شهید محبی، مجتمع نابینایان محبی هم نامیده می‌شد. فعالیت‌های آموزشی آن با پانزده دانش‌آموز خردسال و هجده دانش‌آموز بزرگسال که تحصیلات ابتدایی را در کانون آموزش رودکی به پایان رسانده بودند، از مهر 1343 آغاز گردید. از جمله مهم‌ترین فعالیت‌های اولیه این مرکز، تهیه وسایل ویژه نابینایان از سایر کشورها، اعزام مربیان به خارج از کشور به منظور تحصیل و کسب تخصص در امر آموزش و پرورش نابینایان و تشکیل کلاس‌های هنری و کارگاه‌های حرفه‌ای (مانند نجاری، برس‌سازی، بافندگی و کارهای دستی) است. تا مهر 1357 این مرکز را هیئت مدیره به طور مستقل اداره می‌کرد و دارای بودجه اختصاصی بود که از سوی برخی سازمان‌ها و نهادهای دولتی تأمین می‌شد. پس از آن بودجه مرکز از طریق سازمان برنامه و بودجه تأمین و اداره آن بر عهده وزارت آموزش و پرورش گذاشته شد. از فروردین 1359 این مرکز به طور کامل زیر نظر دفتر کل آموزش استثنایی وزارت آموزش و پرورش قرار گرفت. در حال حاضر بخشی از هزینه‌های آن از طریق کمک‌های مردمی تأمین می‌شود و کلیه هزینه‌های دانش‌آموزان بر عهده مجتمع می‌باشد.
در حال حاضر مجتمع مذکور، بزرگ‌ترین مجتمع آموزشی نابینایان در ایران و دارای کلاس‌های درس، کلاس‌های امور فرهنگی، دینی، کتابخانه و آزمایشگاه است. در مقطع ابتدایی مجتمع، علاوه بر کلاس‌های آمادگی کودکان نابینا، کلاس‌های آمادگی ویژه کودکان «چند معلولیتی» نیز دایر شده است. در این مجتمع مقاطع تحصیلی راهنمایی و دبیرستان نیز وجود دارد و دانش‌آموزانی که در شهر، روستا یا محل سکونتشان به مراکز آموزشی دسترسی ندارند، به صورت شبانه‌روزی و بقیه به صورت روزانه از کلاس‌های مجتمع استفاده می‌کنند. بعضی از معلمان این آموزشگاه نیز نابینا هستند. از دیگر فعالیت‌های آموزشی، رفاهی و توانبخشی این مرکز می‌توان به برنامه آموزش خانواده، آموزش موسیقی، اردوهای تابستانی، مسابقات ورزشی، خوابگاه، سالن ورزش، سالن اجتماعات و سالن غذاخوری اشاره کرد.
بر اساس گزارش سال 62 این مجتمع 171 دانش‌آموز و 35 معلم دارد. کارگاه‌های مختلف پس از پیروزی انقلاب کمتر فعال بوده است. این مجتمع دارای کتابخانه‌ای است که نسبت به کتابخانه‌های دیگر نابینایان دارای منابع بیشتر است و در مقاله دیگر به آن می‌پردازیم.
هم اکنون مجتمع نابینایان شهید محبی در تهران، ابتدای بزرگراه آیت‌اللّه کاشانی پس از فلکه دوم صادقیه واقع شده است.
کتابخانه و دیگر بخش‌های آموزشی: بنیان‌گذاران این مرکز از ابتدا طرح جامعی در نظر داشتند و علاوه بر کلاس درس، کتابخانه، استودیو و بخش تاکسیدرمی یا آموزش اشیاء حجمی و حیوانات خشک شده هم ایجاد کردند. کتابخانه این مرکز در دوره‌ای نسبت به دیگر کتابخانه‌ها جامع‌تر و فعال‌تر بوده است. این کتابخانه شامل هفت هزار جلد کتاب بریل، پنج هزار حلقه کتاب صوتی بود و در سال 1343 تأسیس شد. سه نفر کارمند داشت. در دوره‌ای مدیر کتب بریل، صفایی و مدیر کتب گویا، ماهرخ نیک‌خواه بود چندی مسئولیت تهیه کتب درسی نابینایان کل کشور را بر عهده داشت.
نام جدید: در دهه هشتاد، مدیران آموزش و پرورش تصمیم گرفتند این واحد آموزشی را بازسازی کنند. شخص نیکوکاری به نام جواد موفقیان بازسازی را بر عهده گرفت. و تمام ساختمان‌های قدیمی را تخریب و ساختمان جدید ساخت و تابلو قدیمی را برداشت و چند تابلو به نام مدرسه جواد موفقیان نصب کرده است.
تا جایی که امکان داشت و بررسی کردم، تابلو یا نشانی از ساختمان و ساختار سابق باقی نمانده است. با اینکه می‌توانستند مثل مدرسه کریستوفل در اصفهان یک بخش از ساختمان قدیمی را نگه دارند و تخریب نکنند و همه آثار و نهادها مثل تابلوها حتی یکی دو میز و نیمکت و نیز عکس‌های معلمان و مدیران سابق را در آن ساختمان در معرض دید عموم قرار دهند.
چنین موزه‌ای نشانگر پیشینه و هویت و تحولات تاریخی نابینایان در ایران است، نیز احترامی به افرادی است که سال‌ها به عنوان معلم یا مدیر یا حتی مستخدم در آنجا فعالیت داشتند. با اینکه نهادهای دولتی، خدمات گسترده داشته‌اند ولی هیچ جا ثبت نشده و تاریخی برای آموزش و پرورش نابینایان ایران تدوین نشده است. البته معلولیت‌های دیگر هم تاریخ ندارند. چون اسناد و مدارکی وجود ندارد و هر رئیسی آمده، اسناد و مدارک سابق را معدوم کرده است.
نگاهی به زندگی دو شخصیت: دکتر حسن علوی به عنوان بنیانگذار و اسماعیل محبی به عنوان کسی که سال‌ها نامش بر این مدرسه می‌درخشید به اجمال معرفی می‌شوند. علوی در 1288ش در بوشهر متولد شد. ابتدا به ارتش پیوست ولی بعداً در دانشگاه تهران رشته پزشکی را به اتمام رساند. استاد کرسی چشم پزشکی در بیمارستان امیراعلم بود. در سال 1385 در سن 97 سالگی در تهران درگذشت.
اسماعیل محبی در 31 شهریور 1333 در تهران متولد شد. نابینا بود. دبیرستان را در مدرسه شهید مطهری گذراند. به موسیقی علاقه داشت و سنتور می‌نواخت؛ شطرنج خوب بازی می‌کرد. پس از اتمام دبیرستان و گرفتن دیپلم به دانشگاه راه یافت و در رشته حقوق تحصیل کرد. پس از اخذ لیسانس، به دلیل تعطیلی دانشگاه‌ها در جریان انقلاب فرهنگی به قم رفت و شروع به تحصیل علوم حوزوی کرد. پس از چند سال به عنوان قاضی مشغول به کار شد. به کردستان رفت ولی در راه بوکان با انفجار به شهادت رسید.
مآخذ
انتشارات دفتر مخصوص شهربانو، تهران، 1354، ص 46 نقل از دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا؛
تحول روانی: آموزش و توانبخشی نابینایان، محمدرضا نامنی و افسانه حیات روشنایی و فریده ترابی میلانی، تهران، سمت، 1389، ص337.
حقوق معلولان ایران، علی نوری، قم، دفتر فرهنگ معلولین، 1394، ص 58ـ59.
دائرة‌المعارف نابینایی و نابینایان، محمد نوری و منصور شادکام، انتشارات توانمندان، 1402، مقالات «محبی، اسماعیل» و «علوی، حسن» و «آموزشگاه رضا پهلوی» و «مجتمع آموزشی شهید محبی».
سایت مرکز اسناد بنیاد شهید و امور ایثارگران تهران بزرگ.
سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
سرگذشت من: زندگینامه خودنوشت، عبدالعزیز واحدی، تهران، ابر و باد، 1399، ص108-112
«گفت‌وگو با معلمم یدالله ستوده»، www.oral-history.ir.
«مدرسه شهید محبی»، رشد معلم، ش12، بهمن 1362، ص 58ـ63.
*.ع.ن
