نابینایی و معلولیت بینایی
از دست دادن بینایی یکی از جدیترین بدبیاری هایی است که در زندگی یک فرد روی میدهد. امروزه در دنیا 180 میلیون نفر معلول بینایی وجود دارد که از این تعداد حدود 45 میلیون نفر نابینا هستند. (بنابه تعریف، پیادهروی برایشان بدون کمک میسر نیست). و نیازمند حمایت اجتماعی میباشند.
از دست دادن بینایی سبب رنج فراوان برای فرد مبتلا و خانواده او میشود و علاوه بر از دست دادن اعتماد به نفس و تواناییکاری پیامدهای جدی اجتماعی و اقتصادی نیز برای کشورها بخصوص کشورهای در حال توسعه بدنبال دارد.
جنبههای اجتماعی و اقتصادی نابینایی و معلولیت بینایی: اطلاعات دقیقی از هزینههای اجتماعی و اقتصادی نابینایی و معلولیت بینایی در دسترس نیست. بعلاوه این هزینهها از کشوری به کشور دیگر بعلل میزان شیوع و علل مربوطه بسیار متفاوت است اما در هر کشوری این هزینهها اثر قابل توجهی بر اقتصاد ملی دارد.
در سال 1990 هزینههای مربوط به نابینایی در بودجه آمریکا حدود 1/4 میلیارد دلار برآورد شد و نیز تخمین زده شد که در صورت پیشگیری از نابینایی قابل اجتناب، یک میلیارد دلار در بودجه صرفهجویی خواهد شد.
جنبههای اقتصادی نابینایی و معلولیت بینایی فقط یک طرف قضیه است. فرد نابینا و خانواده او با محدودیتهای مهم اجتماعی روبرو میشوند. معلولیت بینایی بطور مستقیم و غیرمستقیم فعالیتهای مختلف زندگی روزمره را تحت تأثیر قرار میدهد. کودکان نابینا با چالشهای مربوط به رشد رودررو هستند و برای بزرگسالان معلول بینایی فرصتهای شغلی محدود میباشد و معلولیت بینایی در بسیاری از اجتماعات موجب کاهش اعتماد به نفس میشود.
این پیامدهای فیزیکی و بخصوص فیزیولوژیکی نابینایی و معلولیت بینایی با معیار پول قابل سنجش نیست. این پیامدها از کیفیت زندگی فرد مبتلا و خانواده او میکاهند. افراد نابینا در مقایسه با افراد سالم از تحصیلات کمتری برخوردارند، فقیرترند و حتی در بعضی از ملیتها (مثل آفریقا) گزارش شده است که افراد نابینا عمر کوتاهتری دارند.
90% نابینایان جهان در کشورهای در حال توسعه (در حقیقت حدود 60% در پایین صحرای آفریقا چین و هند) زندگی میکنند. تقریباً 50% نابینایان جهان از کاتاراکت رنج میبرند و قسمت اعظم 50% بعدی ناشی از گلوکوم، تراخم، انکوسرکا(کوری رودخانه) و انواع مختلف نابینایی دوران کودکی میباشند. علیرغم نیم قرن تلاش برنامهریزی شده برای کنترل تراخم میزان نابینایان جهان بعلت ازدیاد جمعیت و پیرشدن آن افزایش یافته است. اگر تدابیر لازم برای کنترل این میزان بکار گرفته نشود، تعداد نابینایان جهان تا سال 2020 دو برابر خواهد شد و کشورهای در حال توسعه بیشترین فشار را از این بابت، متحمل خواهند شد.
طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی WHO نزدیک 80% موارد نابینایی با بکارگیری دانش و تکنولوژی موجود، قابل اجتناب (پیشگیری و درمان) میباشند. برنامه پیشگیری از نابینایی PBL (Programme for prevention of Blindness) توسط سازمان بهداشت جهانی براساس متدولوژی ارزیابی از دست دادن بینایی و علل آن تنظیم شده است.
در این برنامه از تعاریف بازنگری دهم طبقهبندی جهانی بیماریها و مشکلات وابسته سلامتی
ICD-10(International Statistiacal classification of diseases) استفاده شده است.
نابینایی: طبق تعریف فردی که حدت بینایی وی کمتر از (3/60;0.05)20/400 باشد یا میدان بینایی در چشم با دید بهتر با بهترین اصلاح ممکنه با حدت بینایی فوق همخوانی داشته باشد، نابینا میباشد.(3,4,5 in ICD-10) چنین فردی بدون کمک پیادهروی برایش میسر نیست.
کمبینایی:
طبق تعریف فردی که حدت بینایی وی کمتر از (6/18;0.3)20/70 و بیشتر و یا مساوی با 20/400 باشد، کمبینا میباشد.(1,2 in ICD-10).
عمدهترین علل جهانی نابینایی قابل اجتناب و آسیبهای جدی بینایی، کاتاراکت، گلوکوم و تراخم میباشد.
کاتاراکت علت تقریباً 2/19 میلیون مورد نابینایی در جهان شناخته شده است (43%) و در بیشتر کشورهای افریقایی و آسیایی علت بیش از نیمی از کل نابیناییها میباشد.
کاتاراکت در اثر تغییر شفافیت طبیعی عدسی چشم رخ میدهد. وقتی عدسی کدر میشود، از عبور نور به چشم جلوگیری میکند، این مسئله سبب از دست دادن تدریجی بینایی و نهایتاً نابینایی میشود.
کاتاراکت علل متفاوتی دارد: کاتاراکت مادرزادی، کاتاراکت ناشی از حوادث (ترومای چشمی) و کاتاراکت سنی که بیشترین مورد میباشد. بیشتر افراد مبتلا به کاتاراکت بالای 50 سال دارند، بعبارتی هرچه جامعه پیرتر میشود، بیشتر مردم دچار کاتاراکت شده و تعداد نابینایان افزایش مییابد. تا سال 2020 تعداد افراد بالای 60 سال به 2/1 میلیارد نفر بالغ خواهد شد که 4/3 آنها در کشورهای در حال توسعه خواهند بود.
چنانچه میدانیم فعلاً علت کاتاراکت سنی، بخوبی شناخته نشده و بنابراین پیشگیری از آن ممکن نمیباشد. اما به نظر میرسد که پیشگیری ا زتابش زیاده از حد اشعه ماوراء بنفش (UV) میتواند به پیشگیری از حداقل یک نوع از کاتاراکت کمک کند.
معمولاً کاتاراکت سنی با یک عمل جراحی ساده برداشتن عدسی کدر قابل درمان است که این عمل جراحی در کشورهای در حال توسعه به طور فزایندهای همزمان با جاگذاری لنز داخل چشمی صورت میگیرد.
گلوکوم دومین علت عمده نابینایی در جهان شناخته شده است و مسئول 6.7 میلیون مورد نابینایی در جهان میباشد. (15%) طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی کل افراد مشکوک به گلوکوم 105 میلیون نفر میباشند که بیش از 80% آنها در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند.
علایم اولیه گلوکوم بجز در موارد افزایش ناگهانی فشار داخل چشم (گلوکوم حاد) که با درد و تاری دید همراه است، برای افراد قابل توجه نمیباشد. بنابراین افراد بالای 40 سال خصوصاً آنهایی که سابقه خانوادگی گلوکوم دارند، باید مرتباً تحت معاینات چشمی قرار گیرند. هرچند که گلوکوم قابل پیشگیری نیست ولی از دست دادن بینایی با تشخیص و درمان به موقع قابل پیشگیری میباشد.
تراخم یکی از قدیمیترین بیماریهای عفونی شناخته شده در انسان بوده و مسئول 11% نابینایی جهانی میباشد. حدود 5 میلیون نفر در جهان بر اثر تراخم نابینا شدهاند و حدود 146 میلیون مورد تراخم فعال و نیازمند درمان برای جلوگیری از نابینایی تخمین زده میشود. امروزه بیماری تراخم در بیشتر مناطق فقیرنشین اکثر کشورهای آفریقایی، بعضی کشورهای مدیترانه شرقی و قسمتهایی از آمریکای جنوبی و مرکزی یافت میشود. همچنین تراخم در معدودی از کشورهای آسیایی، اندمیک میباشد ولی اطلاعات جدیدی از بعضی ملیتهای بزرگ مثل چین و هند موجود نیست.
عامل بیماری تراخم، کلامید یا تراکماتیس (Chlamydia trachomatis) ـ یک میکرو ارگانیسم که تشابهاتی با هر دو باکتری و ویروس دارد ـ میباشد که از طریق تماس با ترشحات آلوده، توسط حوله، دستمال، انگشتان و… منتقل میشود. کلامید یا تراکماتیس چشم را ملتهب نموده و سبب ایجاد فولیکولهایی در ملتحمه میشود. پس از سالها اسکارهای ایجاد شده در پلکها در اثر التهابات مکرر، سبب چرخش پلکها به داخل (Entropion) و مالش مژهها به کره چشم (Trichiasis) شده و در صورت عدم درمان منجر به کوری میگردد.
تراخم و کوری وابسته به آن با استراتژی SAFE قابل پیشگیری است:جراحی تریکیازیس( (Surgery of trichiasis ـ آنتیبیوتیک( Antibiotics) ـ تمیزی صورت( Facial cleanliness) ـ پاکسازی محیط زیست
( Environmental improvment)
پیدایش داروی جدید Azithromycin بعنوان یک داروی مؤثر بسیار امیدوارکننده میباشد. این آنتیبیوتیک Long-active توسط شرکت بینالمللی Pfizer ارائه و در چندین کشور آزمایش و نتایج خوبی بدست آورده است. یک دوز آزیترومایسین در هر سال میتواند نابینایی وابسته به تراخم را حذف کند.
علاوه از کاتارکت ، تراخم و گلوکوم که علل عمده نابینایی قابل اجتناب میباشند، علل دیگری نیز که منجر به نابینایی و کمبینایی میشوند، وجود دارند. در کشورهای در حال توسعه این علل شامل کمبود ویتامین A و کوری رودخانه onchocerciasis میباشد رتینوپاتی دیابتی، حوادث چشمی،بیماریهای دژنراتیو و اختلالات مادرزادی در هر دو گروه کشورهای در حال توسعه و توسعهیافته از علل نابینایی و کمبینایی میباشند.
کمبود ویتامین A سالانه موجب نابینایی Xerphthalmia 350000 کودک میشود.همچنین کمبود ویتامین A با آسیبرساندن به سیستم ایمنی احتمال مرگ و میر در کودکان را تا 20% افزایش میدهد و در زنان حامله و شیرده در کشورهایی که کمبود ویتامین A، اندمیک است، مواردی از شبکوری گزارش شده است.
غذاهای حیوانی و بعضی میوههای زرد و نارنجی منابع خوبی از ویتامین A هستند،ضمناً افزایش مصرف سبزیجات برگدار نیز میتواند به پیشگیری از کمبود ویتامین A کمک کند.
کوری رودخانه مسئول 300000 مورد از نابینایی جهانی میباشد.(99% موارد در آفریقا) این بیماری در 30 کشور افریقایی اندمیک میباشد و در 6 کشور امریکایی لاتین و یمن نیز وجود دارد. 18 میلیون نفر که در مناطق روستایی زندگی میکنند آلوده بوده و 120 میلیون نفر در این کشورها در خطر ابتلا میباشند. این بیماری توسط onchocerca volvolus یک یک کرم انگلی میباشد، ایجاد میشود. هر کرم بالغ ماده میلیونها لارو میکروسکوپی تولید میکند که توسط مگس سیاه ناقل Black fly از فرد آلوده به افراد سالم سرایت میکند. روش اساسی مبارزه با کوری رودخانه کنترل ناقل و حامل بیماری و تشخیص و درمان زودرس آن میباشد. Ivermectin یک داروی کنترلکننده بیماری میباشد که توسط شرکت Merck تولید و بطور رایگان در اختیار سازمان بهداشت جهانی قرار میگیرد.
انتظار میرود که با تکمیل تلاشهای انجام شده این بیماری تا سال 2010 تحت کنترل قرار گیرد.
رتینوپاتی دیابتی یک علت برای نابینایی و کمبینایی بزرگسالان در کشورهای توسعهیافته میباشد. شمار افراد دیابتی در جهان 120 میلیون نفر برآورد شده است. مطالعات نشان میدهد که دیابت پس از 15 سال منجر به حدود 2% نابینایی و 10% کمبینایی میشود. دیابت با آسیبرساندن به مویرگهای رتین سبب افت دید میشود. بعلاوه از دست دادن بینایی در انواع خاصی از کاتاراکت و گلوکوم در افراد دیابتیک شایعتر از افراد غیردیابتیک میباشد.
نابینایی و کمبینایی در افراد دیابتیک با تشخیص زودرس عوارض چشمی (رتینوپاتی) میسر است. معاینات منظم چشمها، لیزرتراپی در صورت لزوم و جراحی در انواع پیشرفته رتینوپاتی باید انجام شود.
مطالعات اخیر نشان داده است که کنترل متابولیکی خوب میتواند، شروع رتیوپاتی دیابتیک را به تأخیر انداخته و نیز از پیشرفت آن جلوگیری نماید. شواهدی وجود دارد که حتی در کشورهای توسعهیافته بیشتر افراد نیازمند درمان بعلت عدم آگاهی کافی چنین درمانی را دریافت نمیکنند و در بیشتر کشورهای در حال توسعه که دیابت در آنها همهگیر (اپیدمیک) شده، چنین درمانی دور از دسترس میباشد.
حوادث چشمی عامل بیش از یک میلیون مورد نابینایی میباشد بعلاوه حوادث چشمی عامل اصلی نابینایی تکچشمی میباشد. حوادث چشمی با بالابردن آگاهی عمومی در استفاده از وسایل ایمنی نظیر کمربند ایمنی اتومبیل، عینکهای محافظ، بازیهای ایمن برای کودکان و ساماندهی استفاده از ترقه، قابل پیشگیری میباشد.
بیماریهای دژنراتیو و مادرزادی از عوامل غیرقابل پیشگیری نابینایی و کمبینایی میباشند. بعضی از این بیماریها شدیداً وابسته به سالخوردگی بوده و برخی دیگر بسیار نادر میباشند.
دژنرسانس وابسته به سن ماکولا AMD شایعترین علت غیرقابل پیشگیری نابینایی و کمبینایی میباشد و علت حدود 8 میلیون مورد نابینایی و کمبینایی شناخته شده است و در 25% افراد بالای 80 سال دیده میشود.
AMD سبب مشکلات خواندن، از دست دادن دید مرکزی و نهایتاً منجر به کمبینایی شدید میشود. روش پیشگیری مؤثری برای AMD وجود ندارد، اگرچه در بعضی موارد لیزرتراپی با ارزش میباشد. ضمناً استفاده از وسایل کمکبینایی اپتیکی و غیراپتیکی در تسکین و تخفیف علائم AMD مؤثر میباشند.
تعریف نابینایی:
نابینایی عبارت است از کاهش بینایی به حدی که مانع اشتغال فرد با اتکای خود میشود، یا فرد را برای زندگی وابسته به دیگران یا وسایل کمکی نماید. نابینایی در اثر بعضی بیماریها در انسان پدیدار میشود.
مقدمه
آیا هیچ میدانید که در جهان حدود 40 میلیون نابینا زندگی میکنند؟ نابینایی درجههای بسیار گوناگونی دارد. برخی هرگز نور را نمیبینند؛ بعضی دیگر فقط میتوانند نور را از تاریکی تشخیص دهند. در میان نابینایان عدهای هم هستند که از دید ناچیزی برخوردارند. از این همه نابینایی که در جهان زیست میکنند، فقط درصد اندکی کور مادرزاد هستند. کور متولد شدن ، پدیدهای است که هنوز علل آن را کاملا درنیافتهایم. بسیاری از افراد ادعا میکنند دید چشمانشان کم شده است.
کاهش دید ، 20 درصد میانسالان را تحت تأثیر قرار میدهد. کاهش دید معادل نابینایی کامل نیست. نابینایی به این معنی است که دقت بینایی فرد با اصلاح عدسی ، بهتر از 20.2 نبوده یا میدان بینایی او بسیار محدود شده و به کمتر از 20 درجه رسیده است. هر کس ممکن است به کاهش دید مبتلا شود، چون بیماریها و صدمات مختلفی میتوانند باعث کاهش دید شوند. به دلیل اینکه بیماریهایی مثل تخریب ماکولای چشم ، آب سیاه و آب مروارید در افراد مسن بیشتر دیده میشود، بنابراین کاهش دید و نابینایی در افراد بالای 45 سال شیوع بیشتری دارد.
نابینایی در افراد مبتلا به دیابت ، قابل پیشگیری میباشد. نابینایی پس از تولد بیشتر بر اثر بیماریهای چشمی رخ میدهد؛ گاهی هم یک بیماری عمومی ، مانند بیماری قند یا مننژیت ، ممکن است عامل کوری باشد. حادثه و انفجار ، دو عامل دیگرند برای نابینا ساختن چشم. در کشورهایی که مردم به دلیل بالا بودن سطح زندگی و داشتن مراقبتهای خوب پزشکی عمر طولانی میکنند، پیری مسایلی برای چشم پدید میآورد.
علل نابینایی
اهمیت نسبی علل مختلف کوری بسته به سطح توسعه اجتماعی در نواحی جغرافیایی مورد مطالعه تفاوت میکند. در ممالک در حال توسعه ، کاتاراکت شایعترین علت است و البته تراخم ، جذام ، انکوسرکیازیس و گزروفتالمی ، نیز از علل مهم میباشند. در کشورهای توسعه یافتهتر ، نابینایی به میزان زیادی به فرآیند پیری بستگی دارد. سایر علل عبارتند از: رتینوپاتی دیابتی ، جداشدگی شبکیه و بیماریهای دژنراتیو ارثی شبکیه.
کاتاراکت
کاتاراکت (آب مروارید) حدود 50 درصد موارد نابینایی را در سراسر جهان تشکیل میدهد. در بسیاری از کشورهای در حال توسه ، تسهیلات موجود برای درمان کاتاراکت کافی نیستند. کاتاراکت به کدورت عدسی گفته میشود. پیری شایعترین عامل کاتاراکت است. اما بسیاری از عوامل دیگر میتوانند دخیل باشند مانند سموم ، بیماریهای سیستمیک و وراثت. اگر شیوههای طبی یافت شوند که بتوانند ایجاد کاتاراکت را 10 سال به عقب بیندازند، تخمین زده میشود که تعداد افراد نیازمند به جراحی 45 درصد کاهش یابد. علت آب مروارید بطور کامل مشخص نشده است، اما عدسیهای مبتلا دچار رسوبات پروتئینهای هستند که پرتوهای نور را متفرق میکنند و شفافیت آن را کاهش میدهند و در صورت عدم درمان و جراحی ، فرد دچار نابینایی میشود.
تراخم
تراخم باعث کراتوکنژنکتیویت دو طرفه عموما در کودکان میشود. در صورت شدید بودن منجر به کوری خواهد شد. این بیماری حساسیتی ناشی از حساسیت تأخیری به فرآوردههای باکتریال مثل باسیل سل میباشد که باعث ایجاد زخم در قرنیه چشم میشود. در حدود 400 میلیون نفر در جهان تراخم دارند. تراخم را میتوان با سولفونامیدها یا آنتی بیوتیکهای مختلف نظیر تتراسایکلین یا اریترومایسین ، درمان کرد. اما پیشگیری از گسترش عفونت با ارائه تسهیلات بهداشتی ، مؤثرتر از درمان است.
جذام
جذام 16 – 15 میلیون نفر را در جهان گرفتار ساخته و گرفتاریهای چشمی آن بالاتر از هر بیماری سیستمیک دیگر است. تا 10 درصد بیماران جذامی در اثر بیماری کور میشوند. لکههای بد نامی اجتماعی که به پیشانی جذامیها میخورد، درمان آن را با دشواری مواجه میکند، اما داروهای مؤثر و احتمال تهیه واکسن برای آن وجود دارد.
اونکوسرکیازیس
این بیماری از طریق گزش پشه سیاه منتقل میشود که در رودخانههای جاری تخمگذاری میکند (به همین دلیل نام کوری رودخانه به آن اطلاق میشود.) در سراسر جهان 28 میلیون نفر مبتلا به این بیماری هستند و 20 درصد افراد مناطق بومی در اثر بیماری کور میشوند. پیشگری از بیماری با ریشه کن کردن حشره ناقل و درمان با ivermectin ، انجام میشود.
گزروفتالمی
گزوفتالمی ناشی از کمبود ویتامین A است. از نظر بالینی ، خشکی ملتحمه همراه با لکههای مشخص Bitot و نرم شدن قرنیه وجود دارد که منجر به سوراخ شدن قرنیه میشود. سوء تغذیه پروتئین باعث شعلهور شدن بیماری و مقاوم شدن آن نسبت به درمان شود. گزوفتالمی ، یک علل شایع کوری در شیر خواران است. شیر خواران گرفتار اغلب به بزرگسالی نمیرسند. گزوفتالمی را میتوان با بهبود عمومی تغذیه یا ویتامین A مکمل ، پیشگیری کرد.
سایر علل نابینایی
بیماریهای ارثی علل مهم نابینایی هستند، اما به تدریج میزان بروز آنها در پاسخ به تلاشهای مشاوران ژنتیک برای آگاهی عمومی از ماهیت قابل پیشگیری این بیماریها باید کم شود. در ضمن در افراد بالای 65 سال اختلالات شبکیه ، گلوکوم (آب سیاه) ، دیابت و بیماریهای عروقی باعث ایجاد نابینایی میشوند.
توانبخشی نابینایان
هدف از توانبخشی ، توانا کردن بیمار به یک زندگی تقریبا تا حد ممکن است. نابینایی لزوما به معنای بییاور بودن نیست. انطباق مشخصی با اختلال یا کوری کامل ، بسته به سن شروع ، مزاج ، آموزش و منابع مالی ، متفاوت است. برای مثال بیماران مسنتر ممکن است با شکیبایی کامل با کوری برخورد کنند. بسیاری از خدمات ویژه و وسایل اپتیک و غیر اپتیک وجود دارند. آشکار است که مسئولیت پزشک با تشخیص ، پیشگیری و درمان اختلالات چشمی منجر به نابینایی پایان نمییابد. پزشک باید نسبت به واکنشهای شدید افسردگی که ممکن است رخ دهد، هوشیار باشد. بخصوص وقتی هنوز بینایی وجود دارد، باید به بیمار در انطباق با کوری کمک شود.
بریل Braille
این سیستم بسیار مؤثر خواندن برای نابینایان در سال 1825 معرفی شد. حروف بریل تشکیل میشوند از نقطههای برجستهای که در دو تا سه ستون مرتب شدهاند. رمز بریل بینالمللی در سال 1951 معرفی شد. بریل امروزه کمتر از گذشته استفاده میشود، زیرا بسیاری از نابینایان وسایل سمعی را برای مقاصد خبرگیری و تفریحی ترجیح میدهند. اما اخیرا در دسترس بودن سیستمهای قابل حمل ذخیره اطلاعات همراه با ورودی رمزهای بریل و پروندههایی به شکل و خط موسوم به خط بریل ، علاقه به آنرا دوباره احیا کرده است.
وسایل الکترونیکی برای نابینایان
Optacon یک وسیله الکترونیکی است که تصاویر حروف را به شکلهای قابل لمس تبدیل میکند. حمل آن راحت است و تقریبا برای هر نوع مطالب خواندنی قابل استفاده است. امروزه وسایل کمکی سمعی نیز اهمیت قابل توجهی پیدا کرده است مانند ماشین حساب ، ساعت و پول شناسهای سخنگو.
شیوع نابینایی در جهان
سازمان بهداشت جهانی (WHO) تخمین میزند در حال حاضر 35 – 27 میلیون نابینا در جهان زندگی میکنند. 90 درصد نابینایان جهان در ممالک در حال توسعه و عمدتا در آسیا و آفریقا میباشد که اغلب در جوامع محروم و در مناطق روستایی زندگی میکنند. خطر کوری در بسیاری از این جوامع فراموش شده 40 – 10 برابر بیشتر از مناطق صنعتی توسعه یافته اروپا و آمریکا میباشند.
برنامه سازمان بهداشت جهانی برای پیشگیری از نابینایی
سازمان بهداشت جهانی ، برای پیشگیری از نابینایی ، مراکزی در 60 کشور در حال توسعه مستقر ساخته است. تا با مطالعات گروهی ، اطلاعات صحیح اپیدمیولوژیک بدست آیند تا پایه ریزی برای برنامه ریزی هدفدار ، اجرا و ارزیابی صحیح برنامههای پیشگیری از نابینایی انجام گیرد.
منبع: دانشنامه ی رشد