بنیانگزار فرهنگ دو زبانه مثل‌ها
محمد نوری (مدیر عامل دفتر فرهنگ معلولین)
3 خرداد 1402
در نمایشگاه کتاب، سری به غرفه انتشارات فرهنگ معاصر زدم و کتاب‌های جدید را بررسی می‌کردم کتاب فرهنگ ضرب‌المثل‌ها از سلیمان حبیم را دیدم. ابتدا فکر کردم این کتاب اصالت ندارد و با جمع‌آوری اطلاعاتی از دیگر آثار حییم ساخته شده ولی با نگاهی به مقدمه متوجه شدم این اثر در سال 1334 توسط خود حییم منتشر شده و کتاب مستقلی است که حییم نوشته و مشخصات دیگری در کتاب دیدم خریدم.
وقتی از نمایشگاه برمی‌گشتم و تورق می‌کردم با خود فکر کردم حقایق بسیار در تاریخ معاصر هست که حتی نسل تحصیل کرده و اهل کتاب از آن بی‌خبر است. یک نمونه همین موضوع مثل و منابع در این باره است.
برای چند پروژه، منابع مثل‌ها را جمع‌آوری کردم ولی در هیچ‌کدام اشاره‌ای به چنین اثر مهمی یعنی کتاب حییم نشده.
ابراهیم شکورزاده استاد دانشگاه فردوسی کتاب حجیمی به نام ده هزار مثل فارسی نوشته، در مقدمه و در آخر مجموعه مثل‌ها و آثار درباره مثل‌ها را معرفی کرده ولی نامی از حییم و کتابش نبرده، همچنین کتاب‌های دیگر مثل فرهنگ ضرب‌المثل‌های فارسی از زهرا کشاورز.
مهم‌تر نورالله مرادی در کتاب مرجع شناسی در بخش فرهنگ‌ها آثار مختلف حییم را معرفی کرده ولی اشاره به فرهنگ ضرب‌المثل‌ها ندارد. تأسف‌آورتر در مقاله حییم، سلیمان در دانشنامه جهان اسلام (ج14، ص 563ـ564) نه تنها به فرهنگ ضرب‌المثل‌های حییم اشاره نشده، فعالیت حییم در زمینه ضرب‌المثل و فرهنگ عامیانه (فولکور) هم مسکوت است. در حالی که فعالیت‌های حییم در نمایشنامه نویسی و لغت شناسی را گزارش کرده است. اساساً از چنین کتاب مرجعی که باید راهنمای اهل فرهنگ باشد، پذیرفته نیست چنین غفلتی داشته باشد. اساساً کار حییم در ضرب‌المثل‌ها یک نقطه عطف و بسیار مهم و ابتکاری است و غفلت از آن گویای این است که حتی به کتاب‌های مرجع نمی‌توان صددرصد باور داشت و لازم است خود محقق هم بررسی داشته باشد.
بالاخره به این دلایل تصمیم گرفتم درباره حییم و کتاب فرهنگ ضرب‌المثل‌های او گزارشی بنویسم.
مثل‌های فارسی
فرهنگ فارسی دارای ضرب‌المثل‌های فراوان است و در بین زبان‌ها و فرهنگ‌ها، از نظر کثرت مثل‌ها در شمار اولین‌ها است. درباره ضرب‌المثل‌ها کتاب‌های بسیار نوشته شده و مجموعه‌های مثل‌های فراوان تاکنون منتشر شده است. اما کتاب فرهنگ ضرب‌المثل‌ها نوشته سلیمان حییم ویژگی‌های مهمی دارد که موجب شده مورد توجه علاقه‌مندان قرار گیرد.
این کتاب بار اول در سال 1334 توسط انتشارات یهودا بروخیم در تهران منتشر شده در سال 1398 با ویرایش جدید تجدید چاپ و با مشخصات زیر منتشر شده است:
فرهنگ ضرب‌المثل‌ها (فارسی ـ انگلیسی)، سلیمان حییم، ویرایش زهرا احمدی‌نیا، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، 1398، بیست و چهار + [2] +495+ 45ص.
تأثیر و کارآیی ضرب‌المثل‌ها در فرهنگ عامیانه و در اقشار مختلف جامعه باعث شده تا کسانی چون علی‌اکبر دهخدا مثل‌ها را جمع‌آوری و مجموعه مثل بسازند. دهخدا امثال و حکم را تألیف و ارائه کرد. پس از آن کتاب‌های فراوان در این زمینه عرضه شده است. برخی فقط مجموعه‌سازی و برخی تبیین و بیان داستان‌هایی است که مثل‌ها بر پایه آنها شکل گرفته است. اما حییم، چند دهه کاوش کرد و ضرب‌المثل‌های چند فرهنگِ فارسی، ترکی، عبری و انگلیسی را شناسایی و آنها را به صورت چند زبانه عرضه کرد. مثلاً «دندان لق را باید کشید»، معادل ترکی، عربی و انگلیسی آن را در مقابلش آورده است. غیر از ضرب‌المثل‌های مترادف و متضاد، این کتاب نوآوری‌های دیگر هم دارد که بعداً توضیح می‌دهم. متأسفانه این اثر ابتکاری و مؤثر حییم در ایران مغفول واقع شده است.
نویسنده
سلیمان حییم (Sulayman Hayyim) (1266-1348) نویسنده این اثر در خانواده یهودی در تهران متولد شد. پدرش حییم اسحاق اصالتاً شیرازی و در تهران به لحاف‌دوزی مشغول بود. تحصیلات را از مکتب‌خانه و سپس در مدرسه نور (میسنورالله) متعلق به مبلغان مسیحی و پس از آن در مدرسه اتحاد تهران ادامه داد. در نوزده سالگی به کالج آمریکایی تهران و بعداً دبیرستان البرز رفت. در آن کالج انگلیسی خواند و از 1294ش شروع به تدریس انگلیسی کرد. علاوه به تدریس، به عنوان مترجم در وزارت مالیه و شرکت نفت ایران هم فعالیت داشته.
او به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، عبری، عربی، ترکی، آلمانی، روسی تسلط داشته، به زبان و ادبیات فارسی علاقه ویژه داشته و آثار اصیل ایرانی و فارسی مثل کتاب‌های مولانا، حافظ و سعدی را چند بار مطالعه کرده بود. به زبان‌های عبری، انگلیسی و فارسی آن هم در سبک‌های مختلف شعر گفته است. جزء اولین نمایشنامه نویسان ایران است. قصه‌های یوسف و زلیخا یا برخی داستان‌های تورات را در قالب نمایشنامه بازنویسی و اجرا کرد. نمایشنامه یوسف و زلیخای او در 1307 در تهران منتشر شد.
اما مهم‌ترین فعالیت حییم که به آن هم شناخته و مشهور شده، لغت‌نامه یا دیکشنری یا فرهنگ لغات انگلیسی ـ فارسی است. چند فرهنگ لغت تدوین و منتشر کرد و کارش را با روش ابتکاری و بر اساس نیازها پیش بُرد. به طوری که آثارش پس از چند دهه هنوز قابل استفاده است. درباره فرهنگ لغت نگاری حییم سخن فراوان است ولی اکنون در این مقاله می‌خواهیم بیشتر به فعالیت دیگری حییم یعنی «ضرب‌المثل نگاری» بپردازیم. البته همه فعالیت‌های حییم که در تحولات فرهنگی دوره جدید ایران هم نقش داشته، قابل بحث است و لازم است مردم درباره خدماتش مطلع باشند. در تاریخ ایران، یهودیان فراوان بوده‌اند که با پاک دستی و انسان دوستی به ایران، فرهنگ فارسی و پیشرفت علوم خدمت کردند به ویژه در پزشکی بسیار کوشیدند. این‌گونه نبوده که یهودیان ذاتاً و فطرتاً کینه‌توز، توطئه‌گر و مال پرست باشند. عمل و کارنامه کسانی مثل سلیمان حییم نشان می‌دهد عاشق ایران، فرهنگ ایرانی و اهل خدمت به مردم و علاقه‌مند به تعاملات سازنده با ایرانیان بوده. متأسفانه تبلیغات درباره یهودیان در ایران به گونه است که فقط سیاهی‌ها و کارنامه منفی از آنان نشان داده می‌شود و رسانه‌ها هیچ‌گانه خدمات و فعالیت‌های انسانی آنان را بازگو نکرده‌اند. چنین شیوهای حتی مورد تأیید قرآن کریم هم نیست.
اهتمام به ضرب‌المثل
حییم چند دهه به جمع‌آوری اطلاعات واژه‌های فارسی و معادل‌های انگلیسی آنها پرداخت. روش او فقط کتابخانه‌ای و مراجعه به منابع مکتوب نبود بلکه به شیوه شفاهی و سماعی و گوش سپردن به سخنان افراد برای ضبط درست واژه‌ها هم می‌پرداخت. در این مطالعات گاه به مثل‌ها یا کاربرد استعاری و کتابی واژه‌ها می‌رسید. اینها را جداگانه ثبت و ضبط می‌کرد و در نهایت کتابی در دو فصل ساخت.
حییم صرفاً درصدد ضبط ضرب‌المثل‌های ایرانی نبود بلکه دو هدف مهم دیگر را پیگیری می‌کرد. اول به دلیل عشق و علاقه‌اش به فارسی و فرهنگ ایرانی، می‌خواست یکی از مظاهر قوت فارسی را به جهان معرفی کند. به همین دلیل ضرب‌المثل‌هایی را برگزیده که لطافت و ظرافت، اخلاق انسانی و انسان دوستی یا تقبیح پلیدی‌ها داشته باشند و از طریق معرفی ضرب‌المثل‌ها به جهان بگوید که ایرانیان دارای فرهنگی زیبایی و انسانی هستند؛ هدف دوم حییم، تقریب فرهنگ‌ها و معارفه بین زبان مهم جهان بوده. ایرانی اگر بداند، برای مَثَل «شجاعت آدمی صبر است»، اروپایی‌ها و ترک‌ها و عرب‌ها هم مَثَل‌های با همین محتوا ولی با الفاظ خودشان دارند، نوعی همدلی و بعداً همزبانی پدید می‌آید. راه برای تعامل، همکاری و رفع نفرت‌ها و کینه‌ها پدید می‌آید. (فرهنگ ضرب‌المثل‌ها، سلیمان حییم، ص یازده ـ سیزده)
هیچ یک از مجموعه‌های مثل‌ها مثل این فرهنگ دو زبانه یا چند زبانه نیست بنابراین حییم را می‌توان مبتکر فرهنگ مثل‌های چند زبانه دانست. ویژگی‌های دیگر این کتاب عبارت است از:
ـ بخش دوم کتاب به نام «اصطلاحات و همایندها» است و شامل واژه‌هایی است که مثل ضرب‌المثل‌ها، معنای مطابق و حقیقی ندارند. مثل «آب شدن» که اگر برای خجالت کشیدن و شرمنده شدن به کار رود، نوعی کاربرد استعاری است.
همایند به واژه‌هایی مثل اَجَق وَجَق، خِرت و پِرت، آخ و واخ، چیزمیز، تُپل مُپل، شُل و وِل، پول و مول، ترشی و مُرُشی و گُم و گور گفته می‌شود.
حییم اولین کسی است که همایندها و اصطلاحات مرتبط به زبان عامیانه و مثال‌زدنی را جمع‌آوری و مرتب کرده است.
ـ این اثر در زمانه و عصری تألیف شده و انتشار یافته که تجهیزات پیشرفته امروزی نبوده و دسترسی به منابع و اطلاعات آسان نبوده، این نکته بر ارزش اثر و ارزش تلاش‌های جان فرسای مؤلف خواهد افزود.
ـ حییم به منابعی مثل کتاب امثال و حکم علی‌اکبر دهخدا توجه داشته و از این اثر و آثار مشابه استفاده کرده، ولی در شهرهای مختلف با شنیدن هر مثلی آن را یادداشت می‌کرد و از تحقیقات میدانی و روش سماعی در یافتن مثل‌ها و در توضیح آنها هم کمک گرفته است.
اهمیت مثل در فرهنگ معلولان
ناشنوایان به دلیل ناتوانی در شنیدن واژگان، دامنه محفوظات لغوی آنان نسبت به افراد عادی کمتر است. از طرف دیگر نسبت به لایه‌های مجازی و استعاری کلمات اطلاعات و شناخت ندارد. از این‌رو در کاربرد و نیز فهم مثل‌ها و اصطلاحات مثلی توانایی ندارند. به همین دلیل کسانی که برای ناشنوایان مقاله یا کتاب می‌نویسند باید فقط کلمات را در معانی حقیقی و مطابقی استفاده کنند. کارشناسان امور فرهنگی ناشنوایان تأکید نموده که در نوشته‌ها برای ناشنوایان از تعابیر استعاری و مجازی پرهیز شود.
همچنین نابینایان در نوشتن و خواندن محدودیت دارند چون از طریق لامسه و خط بریل یا سامعه و آثار صوتی مطالعه می‌کنند و می‌نویسند.
اما ناشنوایان و نابینایانی که به مثل‌ها علاقه دارند و می‌خواهند درباره مثل‌ها اطلاعات داشته باشند، کتاب حییم اثر سودمندی است.
خود حییم نزد یک روحانی یهودی(خاخام) نابینا تحصیل کرد و بعداً دستیار آن خاخام شد. کتاب برایش می‌خواند و هر آنچه می‌خواست بنویسد، برایش می‌نوشت. زبان عبری و علوم دینی یهودی را از کودکی نزد خاخام حییم موره(Moreh) آموخت و به تدریج دستیار استادش شد. به دلیل نابینایی حییم موره نوشتن سخنانش را بر عهده گرفت و در سه کتاب به نام‌های دِرِخ حییم، پاته الیاهو و گِدولت مِردخای منتشر کرد. از این‌رو با نابینایی و فرهنگ آنان آشنایی داشت.
سلیمان حییم در چند رشته تبحر داشت: فرهنگ نگاری دو زبانه، ترجمه متون، نمایشنامه نویسی، موسیقی و نوازندگی، ضرب‌المثل و فرهنگ عامیانه، سرودن شعر. البته فعالیت‌های دیگر مثل همکاری در تألیف مقالات دائرةالمعارف فارسی داشت. بالاخره پس از عمری تلاش در سال 1348 بر اثر سکته قلبی درگذشت.
مآخذ
«حییم، سلیمان»، دانشنامه دانش‌گستر، به کوشش کامران فنی و دیگران، تهران، 1389، ج7، ص380؛
«حییم سلیمان»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل، تهران، 1389، ج14، ص 563ـ564؛
«استاد سلیمان حییم»، بیژن آصف، افق بینا، سال 2، شماره 10 و 7، تیر ـ شهریور 1379، ش11، مهر ـ دی 1379، ص25؛
از پست و بلند ترجمه، کریم امامی، تهران، 1372ـ1385، ج2، ص 192 تا 209؛ ج1، ص 184 تا 183؛
«درباره فرهنگ حییم انگلیسی ـ فارسی»، م. مهان، راهنمای کتاب، سال اول، شاره 10ـ12، اسفند 1347؛
«زندگی‌نامه سلیمان حییم»، www.hamshahrionline.ir
«سلیمان حییم»، www.fa.wikipedia.ir
«سلیمان حییم»، ویکی‌پدیا، www.fa.wikipedia.org
«نگاهی به زندگانی سلیمان حییم»، www.iranjewish.com
«زندگی‌نامه، آثار سلیمان حییم»، www.ketabane.org
«سالروز درگذشت سلیمان حییم پدر فرهنگ نویسی دو زبانه»، www.amordadnews.com
«سلیمان حییم مترجم و فرهنگ نویس یهودی ایرانی»، www.iranwire.com
«سلیمان حییم فرهنگ یهودیان ایران»، www.7dorim.com
«سلیمان حییم نویسنده فرهنگ ضرب‌المثل‌ها»، www.iranketab.ir
*.م.ن
