کتاب های ویژه معلولان

کتاب‌های ویژه معلولان: بررسی انواع کتاب برای گروه‌های دارای معلولیت، مریم قاسمی، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1399، 323 ص.

ISBN: 978-622-6216-53-1

نامزد سی و نهمین دوره “جایزه کتاب سال”

موضوع (ها):
معلولان — ایران — کتاب و مواد خواندنی
People with disabilities — Books and reading — Iran
 معلولان — کتاب و مواد خواندنی
People with disabilities — Books and reading
 کتابخانه‌ها و معلولان
Libraries and people with disabilities

مشاهده صفحات اولیه کتاب

متن پشت جلد کتاب:
افراد دارای معلولیت اقلیت فرهنگی جامعه را تشکیل داده و دیدگاه‌ها، سلایق و باورهای خاص خود را دارند. از این‌رو جامعه ناشران و نویسندگان سعی کرده‌اند کتاب‌هایی متناسب با نیازهای این قشر فراهم آورند. «کتاب معلولیتی» اصطلاحی است که به تدریج فراگیر شده و در کنار انواع دیگر کتب از جمله کتاب کودک، کتاب دانشجو، کتاب پزشکی و کتاب دینی و غیره، گویای گروهی از کتاب‌هایی است که با معلولیت‌ها و معلولان ارتباط دارد. کتاب معلولیتی عنوان عام است و آثاری که سودمند برای عموم افراد دارای معلولیت باشند، کتاب معلولیتی می‌نامند. این نوع از کتب، حدود پانزده دسته دارد. زیرا هر گروه از معلولان شرایط و اقتضائات خاص خود را دارند و به همین دلیل نوع خاصی از کتاب برایشان سودمند است. فردی که حس شنوایی ندارد، قطعاً کتاب صوتی، برای او کارایی و سودمندی ندارد ولی در عوض نیاز مبرم به کتاب مصور دارد؛ چون از طریق تصاویر می‌تواند ارتباط برقرار کند. کتاب جایگاه و نقش‌های مهمی می‌تواند در سرنوشت و زندگی معلولان ایفا کند؛ کتاب وسیله‌ای برای درمان؛ برای توان افزایی؛ برای رشد و ارتقای اجتماعی؛ برای رسیدن به کسب درآمد و غیره است. این کتاب نخستین تحقیق درباره تکثیر و معرفی انواع کتاب‌ها برای معلولان است.

انتشارات توانمندان
ناشر تخصصی معلولیت و معلولان
تلفن: ۰۲۵۳۲۹۱۳۴۵۲ (ساعت ۸ الی ۱۷) ؛ تلگرام: ۰۹۳۹۸۳۷۳۴۳۵
آدرس: قم، بلوار محمد امین، خیابان گلستان، کوچه۱۱، پلاک۴، دفتر فرهنگ معلولین
ایمیل: nori1363@gmail.com

مقدمه
فردوسی شیرین سخن در این بیت مشهورش: توانا بود هر که دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود، توانا شدن و رهایی از سستی‌ها، ناتوانی‌ها یا کم‌توانی‌ها را در دانا شدن می‌داند. گویا فردوسی در این دوره، توان‌خواهان را مخاطب قرار داده و به آنان توصیه می‌کند که راه‌کار خوشبختی و توانبخشی شما در کتاب و مطالعه و دانایی است. هر شخصی به دنبال دانش برود، هرچند پیر سالخورده هم باشد، برنا و جوان یعنی توانمند و مستقل خواهد شد.
کتاب یار مهربانی است که همیشه در کنار دوست داران خود می‌ماند و با عشق و علاقه آنان را راهنمایی می‌کند. یار مهربان یا همان کتاب فواید و سودمندی‌های بسیار دارد، به ویژه برای افراد دارای معلولیت نتیجه‌بخش و هدایتگر است.
امروز برخلاف گذشته معادن و ذخایر ثروت اصلی نیست؛ مدیران کشورها به جای هزینه کردن برای معادن به سراغ پرورش اندیشه و خلاقیت می‌روند. در واقع معدن اصلی و ذخایر ثروت در وجود انسان و در فکر آدمی است.
جوانانی که در دانشگاه با آموزش‌های کم هزینه و کوتاه مدت به مولدهایی تبدیل می‌شوند که می‌توانند با حداقل امکانات و مواد اولیه، کالاهایی تولید کنند که ارزش افزوده بسیار دارد. اینان جایگزین پروژه‌های پر خرج می‌شوند که هم زمان‌بری آنها طولانی است و هم نیاز به امکانات و مخارج و نیروی کار فراوان دارند. اما پروژه‌هایی هست که با چند دلار می‌توان قطعه‌ای الکترونیکی ساخت که در هواپیما یا در کامپیوتر و دیگر وسایل مدرن کاربرد و کارآیی دارد و گاه هزاران دلار ارزش مالی دارد.
فناوری مدرن در چند دهه اخیر به سراغ تولید وسایل پر کاربرد و پر مشتری رفته که در پزشکی، مهندسی پزشکی، مخابرات و ارتباطات و صنایع نظامی فراوان استفاده می‌شود و از نظر حجم، بسیار کوچک و به اصطلاح میکرو هستند و از نظر مخارج و امکانات برای ساخت، بسیار کم هزینه می‌باشند، نیز در زمان کم به بهره‌برداری می‌رسند و مواد اولیه‌ای در ساخت آنها به کار می‌رود که رایگان یا بسیار ارزان می‌باشند و در طبیعت به فراوانی یافت می‌شود.
اما تولید چنین کالاهایی نیاز به دانش و خلاقیت و هوش دارند. البته این دانش هم از طریق کتاب‌ها، نشریات و آموزش و پرورش خلاق به دست می‌آید. بنابراین کتاب در تولید چنین کالاهایی مؤثر است و در نتیجه کتاب در تولید ثروت و دستیابی به ثروت کلان تأثیر دارد.
کسانی که فاقد بینایی یا شنوایی یا دارای تأخیر در یادگیری بودند در قرون متمادی از زندگی با مردم محروم بوده و مجبور به زندگی در انزوا و تنهایی و در شرایط فاقد امکانات اولیه زندگی بوده‌اند. اما جامعه کم‌کم متوجه شدند افراد دارای معلولیت هم می‌توانند مهارت و دانش یاد بگیرند، مثل افراد عادی کار کنند و کسب درآمد داشته باشند. کشف این اصل که تولید کالاهای میکرو فقط نیاز به تفکر و خلاقیت و هوش دارد و معلولان هم می‌توانند خلاقیت و اندیشه برای دستیابی به این فناوری را داشته باشند.
به تدریج امکانات و شیوه‌هایی برای خواندن و نوشتن آنان کشف شد و معلوم شد هر دسته از معلولان به اقتضای نیازهایشان می‌توانند از شیوه خاصی استفاده کنند؛ ناشنوایان با زبان اشاره، نابینایان با خط بریل و دیگر گروه‌ها هم با امکانات دیگر دانش بیاموزند و چون دیگر کودکان و نوجوانان بخوانند و بنویسند.
به همین دلیل و به تدریج کتاب‌های مختلف پدید آمد؛ و کتاب‌هایی با خطوط برجسته، کتاب صوتی، کتاب تصویری، کتاب لمسی و انواع دیگر در اختیار آنان قرار گرفت. کتاب سنگ اولیه برای پیدایش تکنولوژی و وسیله‌ای برای مبادله اطلاعات و رسیدن به خلاقیت و دانش است. البته کتاب می‌تواند انواع داشته باشد و کتاب حاضر به معرفی انواع کتاب‌ها برای گروه‌های معلولان می‌پردازد.
کتاب معلولیتی عنوان عام است و آثاری که سودمند برای عموم افراد دارای معلولیت باشند، کتاب معلولیتی می‌نامند. این نوع از کتب، حدود پانزده دسته دارد. زیرا هر گروه از معلولان شرایط و اقتضائات خاص دارند و به همین دلیل نوع خاصی از کتاب برایش سودمند است. فردی که حس شنوایی ندارد، قطعاً کتاب صوتی، برای او کارایی و سودمندی ندارد ولی در عوض نیاز مبرم به کتاب مصور دارد؛ چون از طریق تصاویر می‌تواند ارتباط برقرار کند.
متأسفانه تاکنون کارشناسی علمی و دقیق در شناسایی انواع کتاب‌ها و طبقه‌بندی آنها بر اساس نیازمندی‌های معلولان انجام نگرفته است. کسانی که کارشناس کتاب هستند به طور کلی کتاب را سودمند برای افراد دارای معلولیت معرفی کرده‌اند؛ اما نگفته‌اند چه کتابی با چه ویژگی‌هایی برای هر دسته از معلولان سودمند است.
روزی در یک جلسه جوانی کنارم نشسته بود و کتابی را تورق می‌کرد و به بعضی صفحات که می‌رسید با صدای بلند می‌خندید و اظهار خوشحالی می‌کرد. یک بار دیدم گریه می‌کند و فریاد می‌کشد، خانمی دوید و آمد و گفت این پسرم است و اتیستیک است و بعضی تصاویر به شدت او را به هم می‌ریزد. خاطره دیگر اینکه یک مرکز درمانی در مالزی با مدیریت چینی‌ها بود روزی به آنجا رفتیم و بخش‌هایی را دیدیم. بخشی داشتند که یک خانم مشغول قصه خواندن برای بچه‌ها بود. پرسیدم این خانم چه کار می‌کند؟ گفتند با قصه‌خوانی بچه‌هایی که اختلالات روانی حاد دارند، کنترل و آرام می‌کند به طوری که این شیوه را جایگزین داروهای مسکن کرده‌ایم. این رخداد گویای این است که کتاب در معلولان می‌تواند مؤثر باشد، مشروط به اینکه مناسب حال و شرایط آنها باشد.
به هر حال کتاب جایگاه و نقش‌های مهمی می‌تواند در سرنوشت و زندگی معلولان ایفا کند؛ کتاب وسیله‌ای برای درمان؛ برای توان افزایی؛ برای رشد و ارتقای اجتماعی؛ برای رسیدن به کسب درآمد و غیره است.
اما این وسیله را باید به روش درست و در شرایط مناسب و نیز از انواع خاصی که با سوژه تناسب داشته باشد استفاده نمود. قطعاً هر کتابی برای هر معلولی مناسب نیست.
گاه شنیده می‌شود که کتاب در حال کنار رفتن و منسوخ شدن است: بعضی می‌گویند با آمدن اینترنت، کامپیوتر و شبکه‌های مجازی و دیگر وسایل مدرن، نیاز به کتاب نیست.
در پاسخ باید گفت کتاب هیچ‌گاه از بین نمی‌رود، هیچ‌وقت از زندگی بشر حذف نمی‌گردد و تا ابد منسوخ نمی‌گردد. زیرا انسان تنها موجودی است که تعقل، اندیشه و تفکر دارد و کتاب بازتاب اندیشه آدمی است. به عبارت دیگر کتاب نسخه دیگر اندیشه است. چون اندیشه وجود ذهنی است و کتاب وجود کتبی همان وجود ذهنی است.
کتاب به اشکال و انواع مختلف تحول پذیر است ولی نابود شدنی نیست. روزگاری روی تخته سنگ‌ها، چوب درختان و پوست حیوانات می‌نوشتند بعداً کاغذ اختراع شد، و روی کاغذ نوشتند، سپس فایل و صفحه کامپیوتری آمد یا صفحه صوتی یا دیگر وسایل صوتی آمد و کتاب روی آنها ثبت و نوشته شد. اینها انواع گوناگون کتاب‌اند.
کتاب حاضر نخستین تحقیق درباره تکثیر و معرفی انواع کتاب‌ها برای معلولان است. زحمات این کتاب بر عهده خانم مریم قاسمی بوده و از تلاش‌های ایشان تشکر می‌کنیم. البته ایشان هم مدعی کامل بودن و جامع بودن این اثر نیست و لازم است تحقیقات بسیار دیگر به ویژه پژوهش و به روش میدانی درباره انواع معلولیت‌ها انجام پذیرد؛ تا معلوم شود چه آثاری برای کدام گروه از معلولین سودمند است. اما این کتاب آغاز راه است.
محمد نوری
مدیرعامل دفتر فرهنگ معلولین

پیشگفتار
افراد دارای معلولیت اقلیت فرهنگی جامعه را تشکیل داده و دیدگاه‌ها، سلایق و باورهای خاص خود را دارند. از این‌رو جامعه ناشران و نویسندگان سعی کرده‌اند کتاب‌هایی متناسب با نیازهای این قشر فراهم آورند. «کتاب معلولیتی» اصطلاحی است که به تدریج فراگیر شده و در کنار انواع دیگر کتب از جمله کتاب کودک، کتاب دانشجو، کتاب پزشکی و کتاب دینی و غیره گویای گروهی از کتاب‌هایی است که با معلولیت‌ها و معلولان ارتباط دارد. البته معلولین شامل نابینایان، ناشنوایان، جسمی‌ـ حرکتی و ذهنی می‌باشند و کتاب‌های هر گروه گاه به نام همان گروه نام‌گذاری شده است؛ مثل کتاب نابینایی، کتاب ناشنوایی و غیره است. در جهان امروز ثابت شده هر کشوری معادن و ذخایر بیشتر دارد ثروتمندتر نیست بلکه هر کشوری اطلاعات، مغزهای متفکر، گروه‌های نخبه بیشتر دارد ثروتمندتر است. اهمیت و تأثیر کتاب در سرنوشت انسان، در رفاه و سعادت معلولین در جهان مدرن ثابت شده و در زمینه توانمندسازی از طریق کتاب و به وسیله کتاب تجارب بسیار به دست آمده است.
در همه جوامع و فرهنگ‌ها هنوز جایگاه کتاب به عنوان زیربنای همه حلقه‌های فرهنگ مسلم و محرز است. چشم‌انداز آینده جامعه معلولان بدون اهتمام به کتاب و توجه به جایگاه رفیع‌ کتاب، روشن نیست. انسان یافته‌ها و افکار خود را معمولاً به کتاب می‌ریزد و در کتاب ثبت می‌کند و کتاب در واقع بخش فکری انسان است. سپس دیگر حلقه‌ها با اخذ از کتاب یا بر پایه دیدگاه‌هایی که در کتب آمده خود را می‌سازند و تغذیه می‌شوند. تا وقتی که وضع کتاب در جامعه معلولین بهبود پیدا نکند نمی‌توان حلّ مشکلات را انتظار داشت. مشکلات فرهنگی و اجتماعی و حقوقی مثل اشتغال، تأمین رفاه و تأمین حرمت و کرامت و تأمین حقوق اجتماعی معلولان منوط به کتاب است. کتاب مجموعه‌ای از فکر، اندیشه، دیدگاه، راه‌کار و تجزیه و تحلیل مسائل و معضلات است. کتاب بیشتر نشانگر تأملات بیشتر و تفکرات افزون‌تر درباره مسائل معلولین و حاکی از تلاش‌ فکری بیشتر است. اما فقدان کتاب به معنای نبودن اندیشه و تفکر و مطالعه درباره معضلات معلولین است.
با توجه به اهمیت کتاب‌های ویژه افراد دارای معلولیت بر آن شدیم تا پژوهشی پیرامون انواع کتاب‌ها برای معلولان داشته باشیم و آن را برای استفاده دیگر پژوهشگران منتشر کنیم. این کتاب در پانزده فصل آماده شده است. در ابتدا به بررسی کتب معلولیتی، ویژگی‌های آن و کتاب‌های چاپ شده در ایران پرداختیم. در ادامه به معرفی کتاب‌های پارچه‌ای، کتاب‌های کمیک استریپ، کتاب‌های حسی ـ لمسی، کتاب‌های مقوایی، کتاب‌های مصور، کتاب‌های ناشنوایی، کتاب‌های زبان اشاره، کتاب‌های بی‌کلام (داستان‌های تصویری بدون متن)، کتاب درشت خط (ویژه کم‌بینایان)، کتاب بریل (ویژه نابینایان)، کتاب گویا یا صوتی و کتاب الکترونیکی اشاره شده است. ویژگی‌های آنها توضیح داده شده و جامعه هدف و ضرورت چاپ این کتاب‌ها بررسی شده است.
این کتاب اولین کتاب جهت معرفی کتاب‌های ویژه معلولان است ولی تا جامع شدن راه طولانی دارد. امید است پژوهش‌ها و کتاب‌های کامل‌تر و جامع‌تری در این زمینه توسط پژوهشگران و نویسندگان انجام شود تا جامعه معلولان بیش از پیش به بالندگی رسیده و نیازهای فرهنگی‌شان مرتفع گردد. در پایان لازم است همچون گذشته از راهنمایی‌ها و حمایت‌های حجت الاسلام سید جواد شهرستانی نماینده آیت اللّه العظمی سید علی سیستانی تشکر ویژه داشته باشیم. ایشان همیشه دلسوز جامعه معلولان بوده و مساعدت‌های فراوانی جهت رسیدگی به امور مختلف معلولان داشته است.
مریم قاسمی
مرداد ماه 1399

فهرست
مقدمه 15
پیشگفتار 19
کتاب معلولیتی
ادبیات ویژه 21
شیوه ارائه 22
محتوا 22
کتابخانه معلولیتی 23
مناسب‌سازی محیط کتابخانه 24
کتابخانه نابینایی 27
کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان در جهان 28
کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی نابینایان در ایران 29
مشکلات و آسیب‏ها 34
کتاب‌های معلولیتی برتر 36
کتب درسی استثنایی 38
مناسب‌سازی کتب درسی دانش‌آموزان نابینا 39
آموزش و پرورش استثنایی 39
آموزش فراگیر – تلفیقی خوب یا بد 39
آموزش تلفیقی بدون امکانات 40
مخالفت با ورود دانش‌آموزان استثنایی به مدارس عادی 40
وضعیت کتاب‌های ویژه معلولان ایران 41
برنامه نشست 41
کتاب ویژه ناشنوایان، کتاب با زبان اشاره 42
کتاب‌سنجی آماری و آسیب‌شناسی کتاب معلولان 45
توانبخشی و کتاب 46
آمار کتاب نابینایی 48
اهمیت آموزش معلولان 49
ضرورت اهتمام به معلولین و ناشنوایان 50
نگاهی به مباحث ارائه شده 52
مآخذ 56
کتاب پارچه‌ای
ویژگی‌های کتاب‌های پارچه‌ای 59
تولید کتاب پارچه‌ای 61
اهمیت 61
مراحل ساخت 62
نکات ایمنی 63
اندازه 63
متن 63
موضوع‌های مناسب 63
اطلاعات بیشتر 63
موارد مورد نیاز 64
تعاونی کتاب‌های پارچه‌ای 64
مؤسسه پژوهشی کودکان دنیا 64
روش کار 65
موفقیت‌های بین‌المللی 66
برنامه‌های آینده 66
کتابشناسی کتاب‌های پارچه‌ای 67
معرفی آثار 67
مآخذ 78
کتاب کمیک استریپ
تاریخ کمیک 80
گزارش سجاد میرزا مهدی تهرانی 81
آغاز کمیک در ایران 81
اقتباس کمیک از فیلم 82
آسان‌سازی کمیک 82
محتوا و مضمون 83
طراحی 83
صفحه‌آرایی و ترکیب‌بندی 84
نام آواها و نشانه‌ها 86
تأثیر و کارایی کمیک استریپ 86
نیاز به سرمایه‌گذار 88
جنبه تعلیمی کمیک 89
داستان خوب مهمترین عنصر کمیک 89
کتابشناسی داستان‌های کمیک معلولیتی 90
معرفی آثار 93
مآخذ 124
کتاب حسی ـ لمسی
ساخت کتاب لمسی 125
داستان به کمک حس لامسه 127
آموزش 128
عدد آموزها برای خردسالان 129
درک اشیاء، حیوانات و مفاهیم 129
پیشرفت در عرصه کتاب‌های حسی ـ لمسی 136
گام دیگر در تولید کتاب‌های حسی ـ لمسی در کانون پرورش فکری 136
نخستین کارگاه آموزشی «کتاب کودک با نیازهای ویژه» 137
نمایشگاه تصویرسازی کودکان نابینا و کم‌بینا 137
نیاز کودکان با نیازهای ویژه به کتاب‌های حسی- لمسی 138
برگزاری پودمان برای خلق کتاب حسی – لمسی 139
پل ارتباطی میان کودکان ویژه و عادی 140
ادبیات کودکان ویژه نیازمند حساسیت و تیزبینی 141
جایزه کتاب‌های حسی- لمسی مناسب کودکان نابینا و کم‌بینا 142
شرکت در جایزه تیفلو و تکتوس، جایزه کتاب‌های حسی- لمسی 143
انتخاب جایزه تیفلو و تکتوس، جایزه کتاب‌های حسی- لمسی 143
هیئت داوران تیفلو و تکتوس ۲۰۱۹ 144
گروه کتاب‌های حسی ـ لمسی 144
کتاب مقوایی
کتابشناسی 146
نتیجه‌گیری 151
مأخذ 152
کتاب مصور
کارکرد عکس و تصویر 153
تصویرگری برای افراد در خود مانده 154
تصویرگری برای افراد کم‌توان ذهنی 154
مناسب‌سازی تصاویر 156
سندروم در کتاب‌های مصور کودکان 156
بیماری سندروم در ادبیات غیر داستانی 157
انعکاس سندرم در کتاب‌های مصور داستانی 161
نتیجه‌گیری 165
تأثیر تصاویر در آموزش کودکان کم‌توان ذهنی 166
خلاصه پژوهش 166
ویژگی‌های پژوهش 167
روش 168
آموزش کودکان استثنایی 168
تصویر و نقش آن در آموزش دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی 170
یافته‌ها 173
‌تصویرسازی‌ برای کودکان نابینا 175
تصویرسازی ذهنی 176
طراحی و رنگ نابینایان 176
طراحی با استفاده از برجسته نگار 176
شناخت رنگ یا طعم و مزه آن 177
شناخت رنگ‌ها با بافت 177
شناخت رنگ‌ها با کدگذاری 177
نقاشی نابینایان 178
نتیجه‌گیری 181
تصویرسازی ذهنی در کودکان نابینا و ناشنوا 183
نقش الگوهای صوتی بزرگسالان در تصویرسازی 183
تصویرسازی ذهنی – شنیداری 184
تصویرسازی ذهنی در نابینایان 184
تفاوت تصویرسازی نابینایان و بینایان 185
الگوهای صوتی در تصویرسازی ذهنی 185
تصویرسازی کتاب‌های حسی ـ لمسی 186
کارنامه سیما شاهرخی در عرصه تصویرسازی 187
درباره خانم شاهرخی 188
شناخت دنیای پیرامون با تصویرسازی 189
آغاز کار با کودکان نابینا 189
آموزش تصویرگری به کودکان نابینا 191
تصویر کودک نابینا از خانه 191
روایت «سیما شاهرخی» از ابتکارش در توانمندسازی نابینایان 192
کشف علایق و گرایش‌های نابینایان 193
کشف پارچه و دیگر مواد مناسب 193
اهمیت ابتکارات ایرانی در اروپا 194
تصویرسازی راهی به سوی شناخت و آگاهی 195
ضرورت به کار گرفتن شیوه‌های جدید 195
تقویت لامسه و دست‌ ورزی 196
مناسب‌سازی کتاب‌های مصور نابینایان 197
آموزش با داستان 198
ضرورت مساعدت و کمک 199
لزوم اهتمام به تجارب شاهرخی 200
دیگر شیوه‌های تصویری 201
شیوه تصویری پی‌سی‌اس 201
بلیس 202
پیکتوگرافی معلولیتی 204
مآخذ 206
کتاب ناشنوایی
علل شنوایی و نیازهای فرهنگی 209
روش‌های ایجاد جذابیت 210
فیلم ضمیمه 211
دیدگاه اکرم سلیمی 212
ظلم آموزشی بر ناشنوایان 212
آموزش مبتنی بر لب‌خوانی 214
مدارس باغچه‌بان و زبان اشاره 214
فرهنگ مکتوب 216
فعالیت‌های میثم جوان‌بخت 216
کارگاه خدمات کتابخانه‌ای به ناشنوایان 217
کتابشناسی 219
نخستین کتابشناسی ناشنوایان 219
زندگی‌نامه خودنوشت جبار باغچه‌بان 236
جشن نامه رضا محمودی 239
کتاب آموزش احکام مخصوص ناشنوایان 246
مآخذ 249
کتاب زبان اشاره
ارتباط کلی و زبان اشاره 252
ویژگی‌های زبان اشاره 253
تحلیل زبان اشاره 254
دو نوع زبان اشاره 255
زبان‌های اشاره و زبان‌های گفتاری ابتدایی 256
ویژگی زبان‌های اشاره ابتدایی 257
غیر از دست‌ها 257
دست و بازوها 258
زبان اشاره و فرهنگ آن 262
تاریخ زبان اشاره 264
زبان اشاره فارسی 269
کتابشناسی 271
مآخذ 273
کتاب‌های بی‌کلام
تصاویر بی‌کلام اول کتاب فارسی 276
کتاب درشت خط
ویژگی‌ها 278
تاریخچه 279
مآخذ 280
کتاب بریل
کتابخانه بریل 283
اقدام کتابخانه ملی ایران 285
کتابشناسی 288
مآخذ 289
کتاب گویا
کتاب‌های گویا و دیزی 292
تحولات تاریخی 294
پیشینه جهانی 294
سابقه در ایران 296
فهرست سازی 297
مشکلات و ضرورت تخصص گرایی 297
کودکان و نوجوانان 299
نتیجه‌گیری 302
مراحل تولید کتاب گویا 302
دوره‌های تولید و عرضه کتاب صوتی 303
کارنامه تولید کنندگان 307
مآخذ 309
کتاب الکترونیکی
قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها 311
طرح ساخت کتاب الکترونیکی نابینایان 312
مآخذ 314
کتاب ترموفرم
تحولات 315
مسترپیس 315
فعالیت‌های محمدحسن وجدانی 316
مآخذ 317
کتاب ویژه کودکان اتیستیک
نشست‌های تخصصی 319
کتابخانه‌های تخصصی کودکان با اختلال اتیسم 320
ضرورتها درباره کتاب کودکان دارای اوتیسم 320
نیازهای فرهنگی 321
مآخذ 321
نتیجه‌گیری