موسیقی درمانی و اوتیسم

موسیقی درمانی و اوتیسم، الهام مقامی، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1399، 171 ص.

ISBN: 978-622-621656-2

موضوع (ها):
موسیقی‌ درمانی کودکان
Music therapy for children
درخودماندگی کودکان — درمان
Autism in children — Treatment

مشاهده صفحات اولیه کتاب

متن پشت جلد کتاب:
کودک استثنایی اول یک کودک است و بعد کودکی با همه خصوصیات، تفاوت‌ها و ویژگی های استثنایی نسبت به همه کودکان دیگر است. آنچه اصطلاحاً “کودک استثنایی” می گوییم غالباً بدین معناست که کودک از نظر هوشی و جسمی و روانی و اجتماعی به میزان قابل توجهی نسبت به همسالان خود متفاوت است که نمی تواند به نحو مطلوب حداکثر استفاده را از برنامه های آموزش ‌و پرورش عادی ببرد و ناگزیر به توجه خاص و آموزش و خدمات فوق‌العاده نیاز دارد. یکی از استثنایی‌ها و معلولیت‌ها، اوتیسم است. اوتیسم اختلالی رشدی است که در سه سال اول زندگی بروز می‌کند و بر رشد عادی، اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی اثر می‌گذارد. این کتاب درصدد است میزان اثربخشی موسیقی درمانی و فعالیت های ریتمیک بر حافظه فعال و توجه کودکان دارای اختلال اوتیسم را بسنجد و ضمن پر کردن خلأ های پژوهشی در این زمینه سرآغازی برای پژوهشگران و متخصصان جهت انجام فعالیت های پژوهشی و بالینی بر این گروه باشد.

انتشارات توانمندان
ناشر تخصصی معلولیت و معلولان
تلفن: ۰۲۵۳۲۹۱۳۴۵۲ (ساعت ۸ الی ۱۷) ؛ تلگرام: ۰۹۳۹۸۳۷۳۴۳۵
آدرس: قم، بلوار محمد امین، خیابان گلستان، کوچه۱۱، پلاک۴، دفتر فرهنگ معلولین
ایمیل: nori1363@gmail.com

مقدمه
کودک استثنایی اول یک کودک است و بعد کودکی با همه خصوصیات، تفاوت‌ها و ویژگی های استثنایی نسبت به همه کودکان دیگر است. کلمه استثنایی گویای نوعی معلولیت و نمایانگر انواع تمایز ها و تفاوت ها بوده و هر کودک و دانش‌آموز نیز نسبت به کودکان و دانش آموزان دیگر می تواند، از نظر جسمانی (پزشکی)، روانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و… استثنایی باشد. آنچه اصطلاحاً “کودک استثنایی” می گوییم غالباً بدین معناست که کودک از نظر هوشی و جسمی و روانی و اجتماعی به میزان قابل توجهی نسبت به همسالان خود متفاوت است که نمی تواند به نحو مطلوب حداکثر استفاده را از برنامه های آموزش‌وپرورش عادی ببرد و ناگزیر به توجه خاص و آموزش و خدمات فوق‌العاده نیاز دارد.
یکی از استثنایی‌ها و معلولیت‌ها، اوتیسم است. اوتیسم اختلالی رشدی است که در سه سال اول زندگی بروز می‌کند و بر رشد عادی، اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی اثر می‌گذارد. چندین نوع اختلال می‌شناسیم که همگی نشانه اوتیسم را دارد، از این‌رو گفته شده اوتیسم یک طیف یا دامنه اختلالات است. تعاریف متعدد و مشابهی در مورد اختلال طیف اوتیسم (ASD) مطرح است. از این‌رو اختلال طیف اوتیسم مجموعه ای از ناتوانی-های تحولی و عصب شناختی است که قبل از سه سالگی آشکار می شود؛ این اختلال از طریق آسیب در تعامل اجتماعی، ارتباطی و رفتارهای کلیشه‌ای و محدود مشخص می شود. كودكان دارای اختلالات طیف اوتیسم ‌به عنوان گروهی از كودكان استثنایی محسوب می‌گردند كه با ویژگی ها و آسیب‌های شدید و نافذ در تفکر، رفتار، احساس، زبان، توجه، حافظه و همچنین نقص در توانایی‌های ارتباطی و مهارت‌های بازی و تقلید کردن شناخته می‌شوند.
حافظه فعال نظامی است با ظرفیت محدود که کار آن عبارت است از: ذخیره‌سازی و پردازش موقت و همزمان اطلاعات ساده، همراه با ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات پیچیده شناختی، نظیر فکر کردن، قضاوت کردن، استدلال کردن، درک کردن و یادگیری به صورت همزمان.
حافظه فعال یکی از فرآیندهای شناختی مهم و زیربنای تفکر و یادگیری است که به نگهداری اطلاعات در ذهن و کار روی آن ها مربوط می شود. از دیگر عوامل مؤثر در یادگیری، میزان و چگونگی توجه یادگیرندگان به مطالب است. برای وارد شدن اطلاعات از حافظه حسی به حافظه فعال باید به اطلاعات توجه کرد تا به حافظه بلندمدت انتقال یابد. با نگهداری توجه مواد درسی به خوبی آموخته شده و در مواقع لزوم به یاد آورده می شود. مشکلات شناختی، حافظه و توجه در کودکان دارای اختلال طیف از جمله مشکلاتی است که این کودکان با آن دست به گریبان هستند. نارسایی در کارکرد حافظه مشکلات بی شماری را در دیگر حوزه‌های شناختی به وجود می‌آورد. این کودکان عموماً در توجه، تجسم فضایی، زبان بیانی، فهم زبان، یادگیری، حرف زدن، خواندن و نوشتن مشکل دارند. نقص در نگهداری توجه در این کودکان فرصت پردازش، ذخیره کردن و فراخوانی اطلاعات را می گیرد.
به هم ریختگی و اختلال در دستگاه فکری، روانی و رفتاری کودک اوتیسم را می‌توان با موسیقی درمان کرد. موسسه موسیقی درمانی استرالیا موسیقی درمانی را چنین تعریف کرده است: کاربرد خلاق و برنامه‌ریزی‌شده موسیقی به منظور کسب سرزندگی و حفظ آن. با موسیقی درمانی می توان به مسائل فیزیکی، عاطفی، روان‌شناختی، روحی و نیازهای شناختی افراد مورد درمان پرداخت. این طرز تلقی از اهداف درمانی همان وجه تمایزی است که موسیقی درمانی را از موسیقی صرف جدا می کند. موسیقی می-تواند راهی برای بروز احساسات و عواطف انسانی باشد؛ لذا در موسیقی درمانی بروز احساسات و عواطف انسانی بخشی از این فعالیت ها محسوب می شود. موسیقی تأثیرات بسیار زیادی در تحریک سیستم‌های مغزی و هورمون ها دارد که می‌تواند موسیقی درمانگر را در رسیدن به اهداف درمانی خود یاری کند. با این تعریف می توان روش‌های موسیقی درمانی را به این ترتیب طبقه‌بندی کرد: 1- آواز خواندن 2- بداهه نوازی 3- موسیقی و تخیل 4- حرکات ریتمیک 5- بازی های ریتمیک 6- موسیقی و تمدد اعصاب 7- موسیقی همچون یک فرایند خلاق 8- موسیقی زنده به مثابه ابزاری برای خود.
تکنیک های موسیقی و موسیقی درمانی در کودکان اتیستیک تأثیرهای مثبت و ویژه ای دارند. تحقیقات برخی متخصصان نشان می دهد که شرکت کودکان و بزرگسالان مبتلا به در خودماندگی یک روش غیر تهدید کننده است که به بیماران اجازه می‌دهد تا بدون تماس مستقیم با انسان ها، محرک‌های خارجی را تجربه کنند.
فعالیت های موسیقی غالباً می تواند به عنوان تقویت کننده مؤثر در ایجاد پاسخ‌های متقابل و آگاهانه کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم مانند افزایش تکلم، افزایش مهارت های اجتماعی و ارتباطی، ایجاد پاسخ‌های شفاهی، افزایش تماس چشمی، رشد آگاهی های محیطی و رفتارهای مناسب اجتماعی (کم و همکاران، 2013، ادیس و استرس، 2011؛ راجلیو، ترافیکنت و اسی ، 2011؛ کیم، ویگراند و گلد، 2009؛ کاپلان، استل ، 2005) باشد.
ذهن با گوش دادن در دنیای اصوات و ملودی ها قرار می گیرد و موضوعی برای توجه و تمرکز پیدا می کند. تقویت گوش از راه شنیدن، دقت کودک را به محرک های شنوایی افزایش می دهد و همچنین موسیقی یکی از ابزار تقویت حافظه و دقت محسوب می شود، آموزش موسیقی به طور سیستماتیک و منظم را در زمینه پردازش حافظه مفید می دانند. برخی محققان بر این باورند عملکرد حافظه کوتاه‌مدت با بهره‌گیری از تحریکات ریتمیک شنوایی متناوب بهتر از زمانی است که تحریکات بینایی به کار برده می شود. محققان هنگ کنگی با مطالعه ای به مقایسه کودکانی که تحت آموزش موسیقی قرار داشتند با دیگر کودکان پرداختند و به این نتیجه رسیدند کودکانی که در گذشته تحت آموزش موسیقی قرار گرفته بودند حافظه شفاهی بسیار قوی تری داشتند و می توانستند کلمه های بیشتری را از فهرست خوانده شده به یاد بیاورند.
با توجه به عملکرد پایین کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم در حافظه فعال و توجه و همین‌طور خلأ پژوهشی که در رابطه تأثیر موسیقی درمانی و فعالیت های ریتمیک بر کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم با آن روبه‌رو هستیم. لذا در این پژوهش سعی شده است روش‌های افرایش ظرفیت توجه و تمرکز و حافظه فعال از طریق استفاده از مداخله های موسیقی و موسیقی درمانی از طریق حرکات ریتمیک و بازی های موزیکال مورد مطالعه قرار بگیرد.
اختلال‌های طیف اوتیسم (ASD)، اختلالات شناختی یا عصبی_ شناختی است که شامل سه ویژگی اصلی اختلال در اجتماعی شدن، اختلال در ارتباطات کلامی و غیرکلامی و الگوهای محدود و تکراری رفتار است (انجمن روان‌پزشکی آمریکا) . تئوری های متعددی در خصوص نقصان کارکردهای شناختی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم وجود دارد که شامل تئوری ذهن، یکپارچگی مرکزی، کارکردهای اجرایی و تئوری مغز بیش‌ازحد مردانه است. برخی از محققان پیشنهاد کرده اند که وجود نقص در کارکردهای اجرایی است که موجب آسیب در توجه و شناخت می شود که ممکن است زمینه‌ساز بروز این سه آسیب در اختلالات طیف اوتیسم گردد. شواهد قوی وجود دارد که افراد دارای اختلال طیف اوتیسم در مواردی از فرآیندهای شناختی دارای ضعف هستند. کارکردهای اجرایی نقش مهمی در کنترل انعطاف‌پذیری ذهنی در هیجان و عمل دارد و برای زندگی روزمره بسیار حیاتی است. اختلال کارکردهای اجرایی، بسیاری از مشخصات اوتیسم را در بسیاری از ابعاد اجتماعی و غیر اجتماعی در بر می گیرد. طبق نظریه نارسایی کارکرد اجرایی، خصوصیات اصلی افراد دارای اختلال طیف اوتیسم، به علت ناتوانی در کنترل کارکرد اجرایی و تغییر جهت دادن به مسیر توجه (انعطاف‌پذیری) است. توجه و کاربرد آن در افراد دارای اختلال طیف اوتیسم ازجمله اجزای کارکردهای اجرایی است که نیاز به بررسی دارد. درگیری نواحی پیشانی در افراد مبتلا به اختلال طیف اوتیسم و توجه پایدار می تواند عاملی بر این تصور باشد که کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم در توجه پایدار اختلال دارند به علاوه در پاسخ به محرک های محیطی خاص مثل یک صدای ناگهانی نا موفق هستند، در حالی که به نظر می رسد توانایی خاصی در توجه به بعضی از جنبه های خاص محیط یا ناحیه محدودی از محیط دارند. این ویژگی، اختلال توجه را به عنوان یک نقص در کودک دارای اختلال طیف اوتیسم مطرح کرده است. وجود پاسخ های غیر عادی به تحریکات محیطی در کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم منجر به پژوهش های گسترده ای در زمینه توجه به کودکان اوتیسم شده است. به طوری که بسیاری از پژوهشگران به نقش نا هنجاری در توجه در این کودکان اشاره کرده اند. پژوهش ها نشان داده اند که مبتلایان به اختلال طیف اوتیسم، فقط برای پاسخ به زیر مجموعه‌ای از سرنخ‌های محیطی، توجه بیش از حد نشان می دهند. در واقع این افراد علاوه بر توجه بیش از حد به برخی محرک‌ها نقصی هم در تغییر توجه دارند. به نظر می رسد تقریباً تمامی کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم حتی آنان که عملکرد بالا و ضریب هوشی در حد طبیعی دارند، در تغییر جهت از یک محرک به محرک دیگر دچار اشکال می باشند. از دیگر مشکلات شناختی و کارکردهای اجرایی که کودکان دارای اختلال اوتیسم با آن دست به گریبان هستند نقص در حافظه و کارکردهای حافظه فعال است. حافظه یک سیستم ذخیره‌سازی موقت برای دستکاری اطلاعات لازم است که وظایف شناختی پیچیده ای را مانند: درک زبان، یادگیری، استدلال و… فراهم می کند. تحقیقات بر روی کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم با توجه به رابطه بین هوشبهر و حافظه فعال است. همچنین داده ها نشان می دهد که بین حافظه فعال دیداری_ فضایی و هوشبهر غیرکلامی رابطه وجود دارد و در دانش آموزان دارای اختلال طیف اوتیسم با عملکرد پایین حافظه فعال آسیب دیده و دچار اختلال است.
در حالی که در دانش آموزان دارای اختلال طیف اوتیسم با عملکرد بالا هیچ نقصی از حافظه فعال گزارش نشده است. اگرچه هنوز هم دراین‌باره مناقشه و اختلاف نظر وجود دارد ولی در حال حاضر به این نتیجه رسیده اند که در اغلب نوجوانان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم مشکلاتی در سیستم حافظه فعال دیداری-فضایی وجود دارد و این سیستم در آن ها دچار ضعف است. تعدادی از مطالعات به وضوح نشان داده اند که آسیب های مرتبط با حافظه فعال در کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم وجود دارد و بیشتر این آسیب ها در حیطه حافظه دیداری- فضایی است (مینشو و همکاران). تحقیقات متعددی به این نتیجه رسیده اند که توانایی حافظه فعال دیداری-فضایی در نوجوانان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم کاهش پیدا کرده است. حافظه فعال در افراد دارای اختلال طیف اوتیسم در وظایف ساده ای که نیاز به نگهداری اطلاعات است مانند فراخنای ارقام ممکن است سالم باشد و اختلالات اغلب در وظایف پیچیده‌تر که شامل کنترل اجرایی، یاد آوری و تغییر فضا و… آشکار شود. در اغلب مطالعات مشخص شده است در کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم زمانی که اطلاعات پیچیده تر و یا اجتماعی که نیاز به پردازش بیشتر دارد روی می دهد مشکلات حافظه فعال بیشتر می-شود. حافظه فعال کلامی در کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم آسیب ندیده است. دانش آموزانی که کارکرد پایینی دارند می توانند نسبت به همسالانشان عملکرد بهتری داشته باشند؛ اما در مقایسه با همسالانی که همان سطح از بهره هوشی را دارند، عملکرد حافظه فعال کلامی آن‌ها تفاوتی ندارد. در برخی موارد روان شناسان ضعف را در حافظه فعال کلامی مشاهده کردند. زمانی که آن‌ها با تکالیف انتزاعی مواجه می‌شوند و مجبورند هم پردازش کنند و هم یادآوری و زمانی که مجبورند مواد را به طور دیداری بررسی کنند.
این پژوهش درصدد است میزان اثربخشی موسیقی درمانی و فعالیت های ریتمیک بر حافظه فعال و توجه کودکان دارای اختلال اوتیسم را بسنجد و ضمن پر کردن خلأ های پژوهشی در این زمینه سرآغازی برای پژوهشگران و متخصصان جهت انجام فعالیت های پژوهشی و بالینی بر این گروه باشد و به شکل کاربردی در زمینه توان‌بخشی و ارائه خدمات به متخصصان و والدین آن ها کمک کند تا در حین استفاده از روش‌های مؤثر دیگر از روش موسیقی درمانی و فعالیت های ریتمیک برای افزایش و بهبود توجه و حافظه فعال کودکان دارای اختلال اوتیسم استفاده شود. علاوه بر استفاده کاربردی و ارائه خدمات به کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم و والدین آن ها این پژوهش در صدد است تأثیرات موسیقی درمانی بر توجه و حافظه فعال از لحاظ تئوریکی و نظری بسط و گسترش پیدا کند.
کتاب حاضر شامل چهار فصل است. فصل اول به معرفی اوتیسم و کودک اوتیسم و اختلال‌هایی که بر اثر اوتیسم در کودک پدیدار می‌گردد و همچنین کارکرد هنر در سامان‌دهی به این اختلالات بحث می‌کند. فصل دوم هنر درمانی، تأثیر هنرهایی مثل موسیقی را در درمان اوتیسم بررسی خواهد کرد. فصل سوم به بررسی ماهیت و ابعاد رشدهای کلامی، شنیداری و اجتماعی می‌پردازد. بالاخره فصل چهارم به نتیجه‌گیری می‌پردازد.
الهام مقامی

فهرست
مقدمه 9

فصل اول: کودک اوتیسم
هویت و کارکرد 20
تعریف 20
اختلال طیف اوتیسم 20
تعیین سطح شدت و ضعف 21
شیوع و گستردگی 22
شیوع اختلالهای طیف اوتیسم در ایران 23
پیدایش و کشف 25
علل بروز 25
سن و سال ظهور 26
علایم هشدار دهنده در سال اول 28
شناسایی 28
روش‌های تشخیص 29
نشانه‌ها 31
تشخیص و درمان 34
امکان تشخیص 34
روش‌های درمانی و تربیتی 37
نمونه‌ها 39
ویژگی‌های روان‌شناختی 40
مهارتهای ارتباطی 40
مهارت‌های اجتماعی 42
کارنامه رفتاری محدود و تکراری 43
مشکلات رفتاری 44
سایر ویژگیهای روان شناختی 45
مطالعات بیشتر 47
ارتباط با خانواده و تأثیر بر خانواده 47
نظریه ذهن 49
انسجام مرکزی 51
کارکردهای اجرایی 53
سبب شناسی عملکرد روان شناختی در نظریههای مختلف 54
طبقه‌بندی برنامه‌های مداخله‌ 56

فصل دوم: هنر درمانی (1)
موسیقی‌درمانی 62
تعریف موسیقی 62
ساختار موسیقی 65
تاریخچه آموزش موسیقی به کودکان 66
سازهای موسیقی کودک 72
ویژگی‌های سازهای اُرف 72
تعریف موسیقی درمانی 74
تعریف متداول 74
تعریف دیگر و ارکان آن 75
موسیقی تراپی 77
کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم و موسیقی 81
تاریخ موسیقی درمانی 82
تاریخ جهان 82
موسیقی درمانی در ایران 84
روش‌های موسیقی درمانی 86
آواز خواندن 86
بداهه نوازی 87
موسیقی و تخیل 87
حرکات ریتمیک 88
بازیهای ریتمیک 88
موسیقی و تمدد اعصاب 88
موسیقی همچون یک فرآیند خلاق 89
موسیقی‌درمانی کودکان استثنایی 89
نوردوف- رابینسون 90
موسیقی و خلاقیت 91
تأثیر موسیقی بر هوش و مغز 92
تأثیر موسیقی بر نیمکرههای مغز 94
دیدگاه اسپرینگر درباره تأثیر موسیقی 96
فعالیت‌های موسیقیایی در مناطقی از مغز 100

فصل سوم: هنر درمانی (2)
نقاشی درمانی 105
نقاشی به عنوان شیوه درمان 105
اهمیت آموزش نقاشی 106
نقاشی کودکان در خودمانده 108
فعالیت‌های موزون و ریتمیک 110
ریتمیک و موسیقی درمانی 110
شناخت ریتمیک 111
اهمیت ریتمیک 113
ارتقای استعدادها 114
تأثیرات مثبت حرکات موزون و ریتمیک بر کودکان 115
توجه 116
انواع توجه 118
فقدان توجه 119
اهمیت توجه 120
عملکردهای توجه 120
عوامل مؤثر بر توجه 123
عوامل برونی توجه 127
تغییر در توجه 128
کمبود توجه 130
کارکردهای شناختی حافظه و توجه 131

فصل چهارم: رشد کلامی، ذهنی و اجتماعی
موسیقی و رشد کلامی 136
تأثیر موسیقی درمانی در رشد کلامی 136
پردازش دیداری ـ کلامی 137
آموخته‌های کودک در بازی درمانی 138
رشد کودک اوتیسم 141
رشد حسی و حرکتی 141
کاهش رفتار کلیشه‌ای کودکان با اختلال طیف اوتیسم 141
نقش درمان ترکیبی موسیقی و بازی 142
آموزش مهارت‌های موسیقی همراه با بازی 144
فعال کردن سیستمهای توجهی، تمرکزی و حافظه توسط موسیقی 145
تقویت حافظه شنیداری 149
درمان آسیب‌ها و اختلالات 149
کودک دیرآموز و آسیب‌ها 150
تقویت شنوایی 151
یادگیری بهتر 152

فصل پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
دستاوردهای علمی و پژوهشی 157
انعطاف‌پذیری 157
آسیب در حافظه 158
مداخله موسیقایی 158
روش‌تمرین موسیقی 159
کارکرد موسیقی 160
شیوه تشخیص اوتیسم و علائم آن 161

منابع و مآخذ 163