فرهنگ بی فرهنگی

فرهنگ بی فرهنگی، مجید آشوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1400، 167 ص.

Uncultured culture  ,  ISBN: 978-622-6216-60-9

موضوع (ها):
معلولان — وضع اجتماعی — نکته‌گویی‌ها و گزینه‌گویی‌ها
People with disabilities–Social conditions–Aphorisms and apothegms
کاریکاتورها و کارتون‌ها — ایران
Caricatures and cartoons–Iran

مشاهده صفحات اولیه کتاب

متن پشت جلد کتاب:
کتاب «فرهنگ بی فرهنگی» مجموعه ای از رفتارها، نگاه ها، حرف ها و باورهای نادرستی است که توان‌یابان را آزار می‌دهد. مجموعه این کنش‌ها در «فرهنگ بی فرهنگی» جمع شده است.

انتشارات توانمندان
ناشر تخصصی معلولیت و معلولان
تلفن: ۰۲۵۳۲۹۱۳۴۵۲ (ساعت ۸ الی ۱۷) ؛ تلگرام: ۰۹۳۹۸۳۷۳۴۳۵
آدرس: قم، بلوار محمد امین، خیابان گلستان، کوچه۱۱، پلاک۴، دفتر فرهنگ معلولین
ایمیل: nori1363@gmail.com

دیدگاه کارشناسان درباره این کتاب

هیچ وقت داشتید که به دنیای توان‌یابان فکر کنید؟
من نداشتم و یا شاید متوجه نبودم؛
و اما این نقاشی‌ها و جملات این کتاب، برای من بسیار آموزنده است. بدون ترحم برانگیزی، هجو هنری یا بزک دوزک بی مورد توجه آدم را می‌برد به عادی سازی حضور یک توان‌یاب در جامعه و نیازهایش. البته در غرب خیلی از این کاستی‌ها وجود ندارد و افکار عمومی بیشتر به این کتاب بها می‌دهد.
هر چند ما در پارالمپیک بیشتر اوقات برنده هستیم که این هم نشانه قدرت‌های پنهان این عزیزان است که نادیده گرفته شده‌اند.
این کتاب ما را با جملات ساده و مفهومی با زندگی توان‌یابان و نیازهای نادیده گرفته شده آنها مواجهه می‌کند.
باید بیشتر به یکدیگر توجه کنیم.
جور دیگر باید دید.
مجید آشوری انسانی والا و آزاده‌ای است که نوع نگاهش به زندگی و انسانیت و خلق آثار هنری‌اش قابل ستایش است و هر مخاطبی را به تأمل برمی‌انگیزد.
دکتر فیروزه فیض
تابستان 1400

یاهو
هنرمند واقعی همیشه و در همه اعصار روشنگر راه جامعه بوده و خواهد بود. و اگر به این اصل مهم توجه کنیم، خواهیم دید که در اکثر موارد، نقش هنر در رساندن راه‌حل‌ها، در رفع موانع و هشدارها نقش عمده و مهمی را ایفا کرده که شاید هیچ علم و دانشی با این صراحت و قابل فهم وجود ندارد. و این بار نیز هنر در این زمینه دید عمومی و وسیعی را با توجه به این علائم هنری به همه افرادی که مقصود کتاب را دنبال می‌کنند، عرضه کرده است. باشد که هر چند کوچک با وصل شدن به منبع اصلی هنر که اوست بتوانیم بازکننده راه‌حل برای این‌گونه مسائل باشیم. آمین.
مریم حبیبی‌نیا
کارشناس و مدرس هنر
تیرماه 1400

به نام خدا
خواندن و تماشای کتاب برایم بسیار سودمند بود و دریچه ذهن مرا به سمت و سویی معطوف کرد که شاید تاکنون هرگز توجه کافی بدان نداشته‌ام!
به جرأت می‌توانم عرض کنم که استاد آشوری از معدود انسان‌های قدرتمندی هستند که نه تنها هیچ چیز نتوانست ایشان را از زندگی و هدفی که دارند باز دارد، بلکه عشق به خدمت و ارتقاء آگاهی همنوعان خود را همچون وظیفه‌ای تمام وقت و شبانه‌روزی در نظر گرفته‌اند.
ایشان همواره الگویی نادر از صمیمت، پشتکار، تلاش و دانایی همراه با تواضع برای من و فرزندانم بوده و هستند.
آشنایی با ایشان برایم افتخار بزرگی است. از خداوند می‌خواهم تا فرصت این را به من بدهد که شاهد موفقیت‌های بعدی ایشان باشم.
فریبا رضایی
مترجم و نقاش

به نام خالق یکتا
زیبایی طراحی این آثار به حدی است که نیازی به قلم فرسایی نیست و هر طرح خود گویای مضمون خود است. نویسنده و طراح این کتاب استاد مجید آشوری با سابقه درخشانی که در زمینه کارگردانی تئاتر و نویسندگی فیلم‌نامه‌های متعدد دارند به خوبی توانسته‌اند حق مطلب را ادا کنند.
و من با شناخت نزدیکی که از ایشان دارم می‌دانم که تک تک این محدودیت‌ها را با تمام وجودشان لمس کرده‌اند.
امید است این اثر تلنگری باشد برای بیدار کردن اذهان خاموش جامعه مردمی و مسئولین ذیربط.
حرف آخر: سخنی کز دل برآید لاجرم بر دل نشیند.
سیمین دهقانی
نقاش و معلم

هوالشافی
معلولیت یعنی شناگری در خلاف جهت آب، راه رفتن خلاف جهت طوفان، نگاه کردن به خورشید تابان و سوزنده، معلول موفق کسی است که با این همه مشکل و موانع ولی باز به مقصود و هدف خود می‌رسد و به همه ثابت می‌کند که وجود او انعکاس نور و قدرت خداوند است. فرد معلول به علت اینکه ناتوانی در یک عضو بدن دارد ولی با تلاش و پشتکار و استمداد از سایر اعضای بدن و سایر استعدادهای ذاتی که خداوند به او داده ثابت می‌کند که نمادی از صبر و استقامت و عشق خداوند به انسان‌هاست.
من با دیدن تصاویر کتاب، آن‌چنان هیجان زده و خوشحال شدم که واقعاً جمله‌ای در وصف این تصاویر ندارم فقط می‌توانم بگویم فتبارک اللّه احسن الخالقین.
***
گاه افراد معلمت می‌شوند؛
جمله‌های صبر و بردباری را دیکته می‌کنند حال آنکه کلمه‌ای بر زبان نمی‌آورند، قلم به دست نمی‌گیرند اما اراده و پشتکار را بر لوح وجودت نقش می‌زنند بی‌آنکه جبر و حساب بدانید خط بطلانی بر جبر روزگار می‌‌کشند، گاه افراد معلمت می‌شوند بی‌آنکه تو بدانی من از شاگردی چنین معلمی بسیار خرسندم…
آقای آشوری شما در صبر و بردباری، پشتکار، هنر نویسندگی و نقاشی و طراحی برای من اسوه و الگو بودید.
الهه زارع
متخصص قلب

اگر یادگیری حروف الفبا اولین پایه‌ها و قدم‌ها به سوی روشنایی و رفتن به سمت جامعه متمدن است کتاب حاضر الفبای فرهنگ آن جامعه را می‌سازد.
هیچ‌کس برای فرزندی که به دنیا می‌آید، رنج، جنگ و بدبختی، آرزو نمی‌کند، اما برای داشتن جهانی بدون خشونت و جنگ، آیا هیچ برنامه‌ریزی درستی صورت گرفته است؟
اولین خشونت‌ها از نگاه ما نسبت به دیگران شکل می‌گیرد، کوتاه و بلند، زشت و زیبا، چاق و لاغر، ویلچری و معلول و… انگ‌هایی که از بی‌فرهنگی و عدم آموزش صحیح شکل گرفته…
کتاب «فرهنگ بی‌فرهنگی» در عین سادگی چنان تأثیرگذار است که با خواندن آن بار دیگر به یاد آوردم اهمیت این کتاب‌ها به قدری است که باید همپای کتاب الفبا در مدارس و مراکز آموزشی تدریس شود و به پرورش کودکان که جهان را از دریچه چشم ما می‌بینند آموزش داد تا دنیای بهتری بسازند، همه ما برابریم و آرزوی صبح و شادی‌ای را داریم که هر روز از آن دورتر می‌شویم و به یاد نداریم که شادی یک جامعه از زیر ساخت‌های آن شکل می‌گیرد که بخش کوچکی از آن در این کتاب جمع‌آوری شده و نویسنده خلاق تلاش کرده تا رنجش را با عملی مفید که حاصلش این کتاب ارزشمند و رنجور است تبدیل کند به ‌امید داشتن فرهنگی به دور از قضاوت‌ها…
الهه زارع نژاد
فیلم‌نامه‌نویس
20 مرداد ماه 1400

مقدمه
این کتاب مجموعه‌ای از تصاویر است که مشکلات افراد دارای معلولیت و جامعه توان‌یابان ایران را بیان می‌کند. البته این تصاویر نقاشی و عکس نیست بلکه روش خاصی از کاریکاتور است. در این مجموعه شصت تصویر همراه با توضیح مختصر آمده و در همه این تصاویر ویلچر (صندلی متحرک) به عنوان نماد توان‌یاب حضور دارد. اینکه نگارنده و مؤلف این کتاب، آقای مجید آشوری توانسته است در تمامی مشکلات ویژه توان‌یاب از ویلچر استفاده کند، توانایی ذهنی ایشان را نشان می‌دهد. ابتکار و خلاقیت دیگر نویسنده این است که برای هر تصویر یک اسم گذاشته و ذیل هر اسم در حداقل کلمات، حداکثر معانی را بیان می‌کند (ایجاز).
مؤلف نام کتابش را «فرهنگ بی‌فرهنگی» گذاشته است. این نام زیبا و بامسما نکات بسیار ظریفی را بیان می‌کند. البته نام‌های دیگری مانند «فرهنگ ویلچر» یا «ویلچر نامه فرهنگی» نیز برازنده این کتاب است.
آقای آشوری از کاریکاتور کلاسیک و متعارف که موضوع کارش چهره افراد است و با خنده‌دار کردن یا اعجاب‌آور ساختن چهره‌ها تلاش می‌کند جنبه‌هایی از آن را برجسته‌تر و نمایان‌تر سازد؛ فاصله گرفته است. ایشان خلاقانه و مبتکرانه به برجسته سازی ویلچر به عنوان نماد توان‌یاب پرداخته و سوژه کارش ویلچر است و چهره شخصیت‌ها را مدنظر ندارد.
عجیب و غریب سازی یا اعجاب‌آور ساختن (گروتسک) جوهره و اساس کاریکاتور را می‌سازد. تصویر شخصی را ترسیم می‌کند که بالای سرش کوچک ولی گوش‌ها و دیگر اعضای چهره بسیار بزرگ است. این کاریکاتور کوچکی مغز و اندیشگاه فرد را نشان می‌دهد. گروتسک در چنین تصویری کوچک نگاری سر و بزرگ نگاری دیگر اعضای صورت است. اما مجید آشوری گروتسک را به ویلچر منتقل کرده و جنبه‌هایی از ویلچر را با تصویرسازی مناسب، عجیب و غریب و اعجاب‌آور نموده است.
نکته قابل توجه دیگر این است که معمولاً از کاریکاتور در سیاست و برای هجو شخصیت‌های سیاسی استفاده می‌شود اما مجید آشوری از کاریکاتور برای بیان مشکلات و آسیب‌شناسی توان‌یابان استفاده می‌کند و با کاریکاتور مشکلات این افراد را بازشناسی و معرفی می‌نماید.
کاریکاتور از سده 18 به بعد در اروپا و آمریکا توسعه و رشد یافت؛ افرادی مثل اونوره دومیه و دیوید لوین در توسعه حرفه کاریکاتور سازی بسیار تلاش کردند. سپس نشریات ویژه کاریکاتور پدید آمد؛ نشریه لاکاریکاتور توسط شارل فیلیپون (1800-1862م) در سال 1830 در پاریس راه‌اندازی شد که گویا نخستین نشریه ویژه کاریکاتور است.
با انقلاب مشروطیت، کاریکاتور وارد فرهنگ ایرانیان شد. پیش از آن، نقاشان صرفاً به مصور کردن افسانه‌ها و روایات عامیانه می‌پرداختند. اولین نشریه کاریکاتوری نشریه ملانصرالدین بود که ابتدا در باکو و سپس در ایران منتشر شد و اولین کاریکاتوریست حرفه‌ای ایرانی، عظیم عظیم‌زاده بود. با آغاز سلطنت رضاشاه و تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی، مطبوعات به اشکال متفاوت فعالیت خود را آغاز کردند که نشریه‌های ادب و ناهید از جمله نشریه‌های تأثیرگذار انتقادی ـ مصور آن دوره است. در سال‌های حکومت محمدرضا شاه و پس از آن، در دوره جمهوری اسلامی، نشریات کاریکاتوری متعددی پا به عرصه فعالیت گذاشتند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از آذربایجان، چلنگر، باباشمل، توفیق، کاریکاتور، خورجین، گل‌آقا، کیهان کاریکاتور، ایران کارتون، طنز و کاریکاتور.
در طی این سال‌ها کاریکاتوریست‌های شاخصی همچون: غلامعلی لطیفی، تجارتچی، بزرگمهر حسین‌پور، بهمن عبدی، کیومرث کیاست، داود شهیدی، مسعود ضیایی، سید مسعود شجاعی طباطبایی، محمد رفیع ضیایی و حسین نیرومند، ظهور یافته و کاریکاتور را به لحاظ کیفی ارتقا دادند.
سپس خانه کاریکاتور ایرانی در سال 1375 تأسیس شد که در رشد و توسعه کاریکاتور ایرانی مؤثر بود. این نهاد با برگزاری کلاس و کارگاه به انتقال تجارب کمک می‌کرد. همچنین به برگزاری جلسات نقد و بررسی آثار و برگزاری همایش درباره موضوعات می‌پرداخت.
سایت ایران کارتون و مجله ایران کارتون هم از سال 2000م فعالیت بین‌المللی‌اش را آغاز کرد و موجب حضور کاریکاتوریست‌های ایرانی در عرصه بین‌المللی شد.
تلاش‌ها و ابتکارات مجید آشوری در این کتاب می‌تواند افق‌های جدیدی را در مرتفع نمودن مشکلات توان‌یابان بگشاید. به ویژه که در جامعه توان‌یابان ایران جای کار فراوان هست. افراد توان‌یاب، استعداد و توانایی‌های خارق‌العاده برای خلق آثار جدید و ایجاد فضاهای ابتکاری دارند. متأسفانه تا کنون به توانایی‌های آنان کمتر توجه شده است و نهادهای متصدی امور توان‌یابان برنامه‌ریزی جدی و جامع برای رشد و پیشرفت جامعه هدف در زمینه کاریکاتور نداشته‌اند.
افراد توان‌یابی که استعداد چنین هنرهایی را دارند باید بدانند که پرداختن به کاریکاتور ویژه معلولیت یک ضرورت است؛ زیرا با این روش می‌توان فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی کرده و بسیاری از کاستی‌ها و مشکلات توان‌یابان را بهتر به جامعه منتقل نمود.
نکته مهم دیگر این است که مجموعه حاضر به قصد معرفی مشکلات یک گروه خاص طراحی شده است. مجید آشوری در پیشگفتار بیان می‌کند: «این کتاب مجموعه‌ای از رفتارها، نگاه‌ها، حرف‌ها و باورهای نادرستی است که توان‌یابان را آزار می‌دهد. مجموعه این کنش‌ها در فرهنگ بی‌فرهنگی جمع شده است». کاریکاتورساز با توصیف اغراق آمیز و غیر عادی، خصوصیت و ویژگی فردی را به سخره می‌گیرد تا با خنده بینندگان و مخاطبان او را مسخره نمایند. اما در مجموعه حاضر، مجید آشوری چنین هدفی ندارد بلکه هدفش معرفی و توصیف مشکلات توان‌یابان از طریق تصویرسازی است. از این‌رو آشوری به خلق و ارائه تصاویر خنده‌آور و مضحک نمی‌پردازد. اساساً در این مجموعه، طنز، کمدی، خنده‌آوری و مضحکه غایب است.
شاید گفته شود اگر تصویری این ویژگی ذاتی را نداشته باشد، آن تصویر، کاریکاتور نیست و شاید در هنر نام دیگری دارد. اما این مجموعه که مجید آشوری آماده و عرضه کرده است در ظاهر بسیار شبیه کاریکاتور بوده اما وقتی به عمق آن بپردازیم متوجه می‌شویم که با کاریکاتور خنده‌آور فاصله دارد و نوعی کاریکاتور با ویژگی‌های ابتکاری و منحصر به فرد است که برای اولین بار مجید آشوری آن را عرضه کرده است.
تا اینجا متوجه شدیم مجموعه حاضر از ضوابط متداول و مرسوم موجود بهره نگرفته، بلکه با ابتکار و خلاقیت تلاش می‌کند نوعی از کاریکاتور را عرضه کند که بیانگر مشکلات توان‌یابان باشد و تا اینجا چند تفاوت و تمایز مهم بین مجموعه تصاویر مجید آشوری که در این کتاب عرضه شده و دیگر کاریکاتورهای متداول را بیان کردیم. اما تفاوت و تمایز مهم دیگر در «کاریکلماتور» است.
مجید آشوری در مقابل هر تصویر جمله یا جملات کوتاهی را برای توصیف و گزارش آن نوشته است. این سبک و این خلاقیت ما را به یاد «کاریکلماتور» می‌اندازد که به عنوان یک هنر متداول بوده است. البته بعید است آقای آشوری با قصد و هدف تولید کاریکلماتور این اقدام را انجام داده باشد. کاریکلماتور ترکیبی از دو کلمه کاریکاتور و کلمه است. اولین بار احمد شاملو در سال 1347 در مجله خوشه این اصطلاح را به کار برد. یکی از معروف‌ترین افراد زبده در کاریکلماتور پرویز شاپور است. او نوشته‌ها و طرح‌های خود از 1337 را جمع‌آوری کرد و در سال 1350 کتابی با عنوان گزینه کاریکلماتورهای پرویز شاپور منتشر کرد.
در واقع کاریکلماتور یکی از پدیده‌های ادبی مثل شعر، نمایشنامه، فیلم‌نامه و فکاهیات است؛ که با کلمه و کلمات، کاریکاتور می‌سازند. این کاریکاتور، دست مایه‌اش تصویر نیست بلکه کلمه است. مثلاً این جمله یک کاریکلماتور است: موش غذای متحرک گربه است. در این جمله به وسیله کلمات، تصویری ساخته و عرضه شده است.
در صورتی که توصیف‌های مقابل هر تصویر را کاریکلماتور بدانیم این مجموعه ارزش و اعتبار هنری بیشتری پیدا می‌کند که بیانگر خلاقیت منحصر به فرد مؤلف است؛ زیرا مجید آشوری دو گونه از هنر را عرضه کرده و در هر یک ابداعات نوآوری‌های ویژه‌ای هم به کار برده است.
در پایان یادآور می‌شوم که جامعه هدف ایران با مشکلات متعدد، در هم تنیده شده و راه‌کارهایی مثل تصویب «قانون حمایت از حقوق معلولان» هم نتوانسته از این مشکلات بکاهد. به نظر می‌رسد راه‌کار صحیح، فرهنگ‌سازی، معرفی مشکلات توان‌یابان به مردم و استمداد از آنان است.
اما فرهنگ‌سازی و معرفی مشکلات به آسانی ممکن نیست و می‌بایست با روش‌های متعدد آن را انجام داد. فیلم‌سازی، انتشار کتاب و نشر مجلات برخی از شیوه‌های مهم فرهنگ‌سازی به شمار می‌رود. اما واجب است از شیوه‌های مدرن‌تر مثل کاریکاتور و کاریکلماتور هم بهره گرفت. توان‌یابان خود بهترین اشخاصی هستند که می‌توانند این شیوه‌ها را اجرا و عرضه کنند. زیرا هم با مشکلات آشنایی دارند و هم استعداد و خلاقیت لازم برای انجام این‌گونه امور را دارند. از این‌رو انتظار می‌رود نخبگانی مثل مجید آشوری یافته‌ها و تجارب خود را در تألیف این کتاب رها و متوقف نکنند و دائماً آموزش‌های لازم را به دیگران انتقال داده و افراد دیگری را تربیت کنند و در توسعه این حرفه‌ها و هنرها بکوشند. دفتر فرهنگ معلولین و انتشارات توانمندان به دلیل وظیفه و رسالتی که بر عهده دارد، با رضایت، این کتاب را منتشر خواهد کرد به امید اینکه این اثر در آینده بتواند مبنا و مبدأ تحولات سازنده گردد.
از پژوهشگران و نخبگان و مراکز متصدی امور توان‌یابان انتظار می‌رود، به افراد با ذوق و خوش قریحه چون مجید آشوری کمک کنند تا این تجربه گسترش یابد تا ما بتوانیم در آینده نزدیک، شاهد به ثمر نشستن هرچه بیشتر این نوآوری‌ها باشیم.
محمد نوری
مدیرعامل دفتر فرهنگ معلولین

پیشگفتار
امروزه در تمام جوامع بشری، بخشی از جمعیت به توان‌یابان اختصاص دارد. نگاه و رفتار افراد در برخورد با این عزیزان متفاوت است. گروهی از افراد نگاه منطقی، مهربان و سرشار از لطف و محبت به توان‌یابان دارند و همواره در مسیر تسهیل زیست آن ها گام برداشته و حضورشان را در جامعه امری مهم و حیاتی می‌دانند. گروه قلیل دیگر، به دلیل عدم فرهنگ سازی و آگاهی لازم، نگرش و واکنش مناسبی نسبت به توان‌یابان ندارند. این کتاب که نامش « فرهنگ بی فرهنگی» است، به بیان رفتارهای این گروه می‌پردازد و در قالب فرهنگ خاصی که برخاسته از عدم آگاهی و شناخت درست است، بیان می‌شود که منجر به نداشتن فرهنگ مطلوب در مواجهه بایک توان‌یاب، و در نتیجه موجب بی فرهنگی می‌شود.
کوتاه سخن این که …کتاب «فرهنگ بی فرهنگی» مجموعه ای از رفتارها، نگاه ها، حرف ها و باورهای نادرستی است که توان‌یابان را آزار می‌دهد. مجموعه این کنش‌ها در «فرهنگ بی فرهنگی» جمع شده است.
به امید نگاه درست و بیشتر به توان‌یابان!
برای تسهیل و بهبود اوضاع و شرایط توان‌یابان موسسات، خیریه‌ها، و مراکز مختلف برنامه‌های زیادی تدارک دیده و اجرا کرده‌اند.
با عنایت و تشکر ویژه از این عزیزان!
مجید آشوری
15 اردیبهشت 1400

فهرست
دیدگاه کارشناسان درباره این کتاب 9
مقدمه 15
پیشگفتار 21

تصاویر و توضیحات
جایگزینی 25
ندیدن 27
زُل زدن 29
عدم شناخت 31
حقارت 33
تعجب 35
ترحم 37
نگاه ناقص 39
نگاه نیمه 41
ناباوری 43
ناباوری 2 45
نهادهای فرهنگی 47
ویترین 49
12 آذر 51
روح 53
حسابداران بزرگ 55
افزایش آگاهی 57
حضور توان‌یاب در جامعه 59
پارکینگ 61
دوربین فراموش نشود 63
درّه 65
کم بخورید 67
پل هوایی 69
سفر نه مکافات 71
در خانه بمانید 73
آژانس‌های دوستی 75
سیاحت نه 77
تور 79
ترازو 81
کنترل 83
کارشناس 85
کی؟ کجا؟ چرا؟ چگونه؟ 87
الهی، وای 89
درمان 91
قدرت کلمات 93
شنیدن 95
در گوشی 97
خیرخواهی 99
چشم‌ها را باید شست 101
نه بزرگ 103
نا امیدی 105
پرستار 107
تنهایی 109
خوشبختی 111
قلب داریم 113
محال 115
تخیل ازدواج 117
عدم تعادل 119
بیکاری 121
عشق ممنوع 123
تنهایی 125
پذیرش 127
ورزش 129
ایست 131
عادت 133
موفقیت 135
مبارزه همیشگی 137
غرق 139
نجات 141

بررسی و تحلیل
سیر تحولات کاریکاتور 146
واژه‌شناسی؛ معناشناسی 147
ایران 148
پیشینه جهانی کاریکاتور 151
انواع کاریکاتور 154
کاریکلماتور 155
مآخذ 160

رونمایی از کتاب فرهنگ بی فرهنگی در اداره کل بهزیستی فارس