آسیب شناسی اشتغال معلولان ایران، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، ۱۳۹۶، ۱۹۸ ص.
ISBN:978-600-98606-4-7 ؛ Pathology of employment of disabled people in Iran
موضوع(ها):
معلولان – ایران – اشتغال
معرفی مختصر کتاب
اثر پیش رو با پرداختن به مشکل بیکاری و اشتغال معلولان، به آسیب‌شناسی این موضوع پرداخته است و مشکل بیکاری را به‌عنوان مهم‌ترین مشکل معلولان معرفی می‌کند که دارای ابعاد اقتصادی، روانی، اجتماعی، حقوقی و خانوادگی است. نگارنده در این کتاب با اشاره به‌حق معلولان در برخورداری از شغل، مهارت پذیری و آموزش پذیر بودن؛ به طبقه‌بندی مشاغل پرداخته و برخی مشاغل را برای این قشر از جامعه مناسب می‌داند. وی در ادامه به روش‌های ایجاد اشتغال برای معلولان پرداخته و از خوداشتغالی، شرکت‌های تعاونی، اشتغال تحت حمایت و غیره یاد می‌کند و به راهکارهای کلان مفید برای ایجاد اشتغال و به‌کارگیری معلولان اشاره می‌کند.
انتشارات توانمندان
ناشر تخصصی معلولیت و معلولان
تلفن: ۰۲۵۳۲۹۱۳۴۵۲ (ساعت ۸ الی ۱۷) ؛ تلگرام: ۰۹۳۹۸۳۷۳۴۳۵
آدرس: قم، بلوار محمد امین، خیابان گلستان، کوچه۱۱، پلاک۴، دفتر فرهنگ معلولین
ایمیل: nori1363@gmail.com
پیشگفتار
۱٫
مهم‌ترین، شایع‌ترین و مؤثرترین مشکل در جامعه معلولین ایران، این است که بیش از نیمی از معلولان، شغل ندارند و بیکاراند. بیکاری معلولان در فقدان درآمد و نداشتن بودجه در معیشت و زندگی خلاصه و محدود نمی‌شود؛ بلکه این معضل، ابعاد مختلف روانی، اجتماعی، حقوقی، اقتصادی و خانوادگی دارد؛ پیامدها و تأثیرهای آن در همه جوانب زندگی از قدیم چنان مشهود بوده که در ضرب المثل‌های فارسی، عربی و دیگر فرهنگ‌ها، ده‌ها قطعه زیبا و آموزنده می‌یابیم؛ مثل بیکاری ام الفساد است؛ بیمار باشی به که بیکار باشی؛ طبّالی به که بطّالی. حداقل تأثیر بیکاری ناراحتی‌های روانی مثل افسردگی است زیرا توان تأمین مخارج خانوادگی و فردی را ندارد و همواره باید نزد همگان خجالت زده باشد. از این‌رو دچار افسردگی‌ها و مشکلات روحی و روانی خواهد شد.
بر مبنای آمار ۱۰ میلیونی معلولان و آسیب دیدگان اجتماعی ایران، حداقل پنجاه درصد و ۵ میلیون معلول بیکار هستند یا حداقل شغل مناسب با حداقل حقوق ندارند. از این‌رو آمار بیکاران معلول از همه اقشار بیشتر است. البته بعضی آمار معلولین بیکار را تا هفتاد یا هشتاد درصد گفته‌اند. اما فقط با تحقیقات موردی و میدانی، می‌توان به نتایج قطعی دست یافت.
امّا برای حل این مشکل عظیم چه اقداماتی انجام یافته و چه راه‌کارهایی پیشنهاد شده است؟ سازمان بهزیستی چکار کرده؟ و کارهایی که انجام داده آیا گزارش شده است؟ تشکل‌های مردمی چکار کرده‌اند؟ اقتصاددانان، نهادهای دانشگاهی و علمی و پژوهشی چه اقداماتی داشته‌اند؟ بالاخره تدبیر و راه‌کار جامع برای حل ریشه‌ای این معضل کدام است؟
سازمان بهزیستی در همه استان‌ها و شهرها یک واحد اداری برای پیگیری امور اشتغال تأسیس کرده و کارهای فراوان هم انجام داده است؛ نیز مراکز مردمی مثل شرکت فیروز در قزوین و مجتمع‌های رعدالغدیر و رعد مرکزی در تهران که بیشترین تلاش را در زمینه اشتغال‌زایی داشته‌اند؛ اما هیچکدام گزارش جامع از اقدامات و فعالیت خود در زمینه اشتغال‌زایی معلولان ایران در اختیار عموم قرار نداده‌اند. تاکنون در کتب و مقالات منتشر شده که بعداً معرفی می‌کنیم، نظریه‌پردازی و طرح و برنامه جامع عرضه نشده یا طرح‌هایی که عرضه شده به عنوان یک راه‌کار و خط‌مشی دراز مدت با فازبندی مشخص برای حل مشکل بیکاری تصویب و اجرایی نشده و اقدامات فکری در این زمینه بسیار اندک است.
مهم‌تر اینکه آمار و اطلاعات درباره معلولان غیر شاغل مثل اطلاعات اولیه درباره وضعیت سنی، تحصیلی و مهارت‌های آنان هم کار نشده است. به همین دلیل اطلاعات پایه آنها در اختیار پژوهشگران نیست تا بر مبنای آن طرح و برنامه اشتغال را تدوین کنند.
از طرف دیگر اشتغال به ویژه ایجاد شغل‌های پایدار، پیچیده و پروسه‌ای طولانی و دارای ابعاد تودرتو و بسیار مشکل است. وزارت کار و رفاه، وزارت کشاورزی و نیز وزارت صنایع با بسیج تمامی امکانات خود در سال‌های اخیر نتوانسته‌اند، مشکل بیکاری افراد عادی و سالم را به حد مطلوب برسانند و اشتغال‌زایی آنان را به سطح مطلوب برسانند؛ چه برسد به معلولین که ایجاد شغل و رساندن آنان به سطح مطلوب اشتغال‌زایی بسیار مشکل‌تر و پیچیده‌تر است. با اینکه هم دستگاه‌های اجرایی دولت با جدیت و دلسوزانه تلاش کرده‌اند، همچنین نهادهای مردمی واقعاً دوست دارند این مشکل معلولان را حل کنند؛ اما باید علل و عوامل نتوانستن و نرسیدن به اهداف مطلوب را بررسی و تجزیه و تحلیل نمود.
«دفتر فرهنگ معلولین» از پنج سال قبل مطالعه درباره اشتغال معلولین را آغاز کرده است؛ کشورهایی که در این حوزه موفق بوده‌اند را تحقیق نموده است؛ و به راهکارهای مهمی به لحاظ نظری دست یافته است. این راه‌کارها مبتنی بر این مقولات است:
۱ـ اشتغال معلولین با توجه به اینکه معلولین حدود ده درصد جامعه را تشکیل می‌دهند یک معضل ملی است و نیاز به بسیج ملی دارد.
۲ـ بسیج ملی برای حل مشکل بیکاری معلولان قبل از هر چیز نیاز به طرح و برنامه جامع دارد؛ همه عوامل و عناصر که بخشی از مشکل را می‌توانند مرتفع کنند، در این برنامه مطالعه و مشخص خواهد شد.
۳ـ برای طرح و برنامه جامع، نخست باید آمارهای معلولین در زمینه شغل و اشتغال جمع‌آوری و در یک سامانه اینترنتی منتشر شود.
۴ـ بسیج افکار عمومی از جمله ملزومات این پروژه است؛ اما بسیج افکار عمومی از طریق رونق بخشیدن به اشتغال پژوهی معلولین با انتشار کتاب، مقاله و انواع محصولات فرهنگی در این باره ممکن است.
۵ـ تدوین نظام مشاغل معلولان و اینکه در چه مشاغلی می‌توانند ورود داشته و در چه مشاغلی نمی‌توانند وارد شوند، ضرورت دیگر است.
۶ـ فرهنگ‌سازی و الگوپردازی با ارائه مستندات و نمونه‌ها در اینکه معلولین توانایی انجام مشاغل مصوب را دارند، بخشی از طرح و برنامه جامع است.
۷ـ مهارت افزایی و آموزش معلولان برای ارتقای دانش و تخصص آنها از طریق توانبخشی شغلی معلولان بر پایه اقتضائات بومی ایران.
۸ـ تجارب و دانش کشورهای مدرن در این زمینه اخذ و پس از بومی‌سازی بر اساس اقتضائات ملی و مذهبی وارد شبکه فرهنگ و جامعه هدف گردد.
۹ـ بهره‌گیری و استفاده از ظرفیت‌های مذهبی و ملی ایرانیان و تدوین این امکانات مثل وقف، نذورات و احیا و آبادی و غیره.
۱۰ـ ایجاد سامانه‌های خودگردان و حذف واسطه‌ها برای اینکه معلولان با اتکاء بر ظرفیت و استعداد خود، به روش خودجوش، اشتغال‌زایی و درآمدزایی داشته باشند، مثل تأسیس بانک اطلاعات، تأسیس بازارچه‌ها و هنرسرا و هنرکده‌ها و راه‌اندازی حراجی‌ها در سطح وسیع.
این ده سرفصل گویای خطوط کلی طرح و برنامه برای حل مشکل اشتغال معلولان است. این سرفصل‌ها گویای این است که اقدامات مقطعی و دوره‌ای، فعالیت‌های زودگذر نه تنها به حل بیکاری کمک نمی‌کند بلکه مشکل را پیچیده‌تر می‌نماید. نخست باید اتاق فکری از نخبگان مردمی و کارشناسان دولتی تشکیل گردد و ظرف چند ماه به تدوین استراتژی بپردازد، سپس وظایف همه تشکل‌ها و مراکز و مدیریت‌ها را تعیین و شرح وظایف را در اختیار آنان قرار دهند.
کتاب حاضر بخشی از تحقیقات این دفتر درباره اشتغال‌زایی است و امیدواریم بتوانیم دیگر آثار را هم به زودی منتشر کنیم. اما این کتاب درصدد تبیین و بررسی وضعیت اشتغال معلولان در ایران در شرایط کنونی، همچنین معرفی راه‌کار برای رسیدن به شرایط مطلوب و ایده‌آل با معرفی آسیب‌ها است.
از همه کسانی که در این موضوع تبحر دارند استمداد می‌نماییم با نقدها و ارائه نظریات کارشناسی در حلّ این معضل، جامعه هدف را یاری فرمایند.
برای نمونه، برای رفتن به محلی در دور دست اولین نکته‌ای که به ذهن می‌رسد، جاده و راه است. اگر راه هست باید شناسایی و کشف گردد و اگر نیست جاده‌ای از مبدأ تا مقصد احداث گردد.
پس از مشخص شدن راه و جاده، نیاز به وسیله نقلیه هست، سپس مهارت هدایت و رانندگی آن وسیله نقلیه تا رسیدن به هدف اهمیت دارد.
برای حل معضل بیکاری معلولان طرح و برنامه همان جاده است؛ وسیله نقلیه همان امکانات و ظرفیت‌های دولتی و مردمی است؛ تجربه‌ها و دستاوردها و فراگیری آنها، مهارت مورد نیاز است.
متأسفانه تا کنون وقتی دولت و بهزیستی درصدد حلّ معضل بوده، فقط در چارچوب خودش طرح می‌داده است. تا کنون بهزیستی و دولت طرح جامعی برای همه مراکز معلولیتی ـ مردمی، و تمام ظرفیتها و با مطالعه دستاوردهای دیگر کشورها ارائه نکرده است. حداقل چنین طرحی برای عموم منتشر نشده و مشاهده نشده است.
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان بهزیستی در دوم دی ماه ۹۶ همایشی با حضور مدیران تشکل‌های مردمی و مدیران دولتی برگزار کردند. در این جلسه برای اولین بار اقرارهای مهمی بیان شد. آقای علی ربیعی وزیر تعاون و کار گفت مهم‌ترین مشکل ما نداشتن طرح و برنامه است. از ریاست سازمان بهزیستی خواست برنامه‌ای برای مشکلات معلولین تدوین کند؛ اما اقدامی مشاهده نشد.
۲٫
پس از اینکه سال ۱۳۹۶توسط مقام معظم رهبری، سال اقتصاد مقاومتی: تولید و اشتغال نامگذاری شد، دفتر فرهنگ معلولین، تحقیقات و پروژه‌های درباره اشتغال را جلو انداخت. به دلیل اهمیت اشتغال در «جامعه هدف» از سال ۱۳۹۱، کارهایی در این باره، در دفتر فرهنگ معلولین شروع شده بود. در سال ۱۳۹۵ تمام فعالیت‌های پژوهشی و علمی درباره اشتغال جمع‌آوری و قرار شد در هشت جلد منتشر گردد. این هشت عنوان عبارت‌اند از:
۱ـ جمع‌آوری آمارهای معلولین در زمینه شغل و اشتغال و انتشار آنها روی سامانه اینترنتی.
۲ـ رونق بخشیدن به اشتغال پژوهی معلولین و انتشار کتاب، مقاله و انواع محصولات فرهنگی در این باره.
۳ـ تدوین گستره و نظام مشاغل معلولان و مشاغل متناسب با آنان.
۴ـ فرهنگ‌سازی و الگو پردازی و ارائه مستندات برای اثبات توانایی انجام بسیاری از مشاغل
۵ـ مهارت‌افزایی و آموزش معلولان برای ارتقای دانش و تخصص آنها.
۶ـ انتقال تجارب و دانش کشورهای مدرن در این زمینه.
۷ـ بهره‌گیری و استفاده از ظرفیت‌های مردمی با توجیه مردم.
۸ـ ایجاد سامانه‌های خودگردان برای تکیه بر ظرفیتها و استعدادهای خود، تا به روش خودجوش، اشتغال‌زایی و درآمدزایی داشته باشند، مثل تأسیس بانک اطلاعات، تأسیس بازارچه‌ها و هنرسرا و هنرکده‌ها، راه‌اندازی حراجی‌ها.
همه این پروژه‌ها زیربنایی است و انجام آنها راه را برای اجرای طرح‌های دیگر باز می‌کند. اما با اعلام سال تولید و اشتغال توسط مقام معظم رهبری، مطالعات جدیدتری انجام یافت و موضوعات دیگر هم بررسی شد و در دستور کار قرار گرفت:
۱ـ انتشار وضعیت اشتغال معلولان استان‌ها به تفکیک
۲ـ مجموعه سازی از دیدگاه‌های منتشر شده
۳ـ مجموعه طرح‌ها
۴ـ سیر فعالیت‌های بهزیستی در زمینه اشتغال
۵ـ فرهنگنامه سمینارها و نشست‌ها
۶ـ فرهنگنامه تشکل‌ها و مراکز معلولیتی فعال در عرصه اشتغال
۷ـ آسیب شناسی
۸ـ اسناد و مدارک
در مجموع شانزده دفتر درباره ابعاد اشتغال معلولان در دستور کار داریم. تاکنون یک دفتر منتشر شده است. این دومین دفتر است. در صورت حمایت، تمامی ۱۶ جلد در سال ۹۷ منتشر خواهد شد. هر چند کار سنگین و بسیار پر مانع است ولی امید هست با همت و بلند نظری همکاران این طرح عملیاتی شود.
هدف این است تمام اطلاعات و اسناد و مدارک و منابع علمی مورد نیاز پژوهشگران و مدیران و تصمیم‌سازان در قالب این مجلدات منتشر گردد و مشکل فقدان منبع تاحدودی مرتفع گردد. تا در سنوات بعد پژوهشگران و مدیران با جدیت اقدام به برنامه‌ریزی نمایند.
کارشناسان بر این عقیده‌اند که اشتغال قبل از هر چیز نیاز به الگو و برنامه‌ریزی دارد. اما برای طرح الگو و تدوین برنامه بلند مدت و کوتاه مدت لازم است کشورهایی که در این زمینه موفق بوده‌اند مطالعه گردد؛ دوم موانع موجود در فرهنگ خودی هم بررسی شود؛ سوم فرهنگ ملی و دینی مردم ایران تجزیه و تحلیل شود و عناصر مؤثر در اشتغال استخراج گردد؛ بالاخره پس از سه مطالعه فوق خط‌مشی و برنامه جامع تدوین و در اختیار عموم قرار گیرد. بنابراین چهار فرایند مطالعاتی و پژوهشی خواهیم داشت.
در مطالعه اول، به سراغ کشورهای موفق در این زمینه می‌رویم و بررسی می‌کنیم چکار کردند و به چه روشی توانستند تولید و اشتغال را به خوبی چاره‌سازی و تدبیر نمایند. در مطالعه دوم به سراغ وضعیت جامعه خودمان می‌رویم، آمار مراکز اشتغال‌زا را می‌آوریم و موانع موجود را بررسی می‌کنیم. سومین مطالعه مربوط به آیین و دین مردم است و بررسی عناصری مثل تصوف که مانع اشتغال است. پس از تکمیل مطالعات سه گانه فوق به تدوین خط‌مشی نهایی می‌پردازیم.
۳٫
در یک سال اخیر سازمان بهزیستی مدعی شده به نسخه کار آمد و تجربه شده برای اشتغال دست یافته و با کشف این شیوه می‌تواند اشتغال معلولین را سامان‌دهی کند و به وضعیت مطلوب برساند. سازمان بهزیستی کتابی با عنوان راهی به سوی اشتغال سریع به قلم منصوره پناهی و مقدمه انوشیروان محسنی بندپی در اوائل سال ۹۶ منتشر کرد و با برگزاری جلسات فاخر و دعوت از مشاهیر و بزرگان به رونمایی این کتاب پرداخت.
عکس روی جلد کتاب بسیار گویا است؛ انسان سیاه بختی است که با قدم‌های بلند و سریع به سوی اشتغال می‌دود. مشت گره کرده او نشانگر عزم و اراده آهنین او است. سرش آچاری است که می‌خواهد مشکل اشتغال را چون پیچی بگشاید و با خود کیفی همراه دارد که حاوی نسخه حلال مشکلات اشتغال است.
اسم کتاب راهی به سوی اشتغال سریع است؛ یعنی یک راه برای رسیدن به اشتغال مطلوب یا سریع هست و آن اشتغال تحت حمایت Supported Employment (SE) است.
آقای محسنی بندپی ریاست سازمان بهزیستی در مقدمه چنین نوشته‌اند:
«از روش‌های نوین و موفق در زمینه توانبخشی حرفه‌ای (SE) یا به عبارتی «روش اشتغال حمایتی معلولین» می‌باشد. این روش در اقصی نقاط جهان به عنوان روش کارآمد به اثبات رسیده است. سازمان بهزیستی کشور با وقوف به اهمیت توانبخشی حرفه‌ای و کارکردهای مؤثر اشتغال حمایتی طی هماهنگی‌های به عمل آمده و در طی دوره سه ساله، اجرای این طرح را شروع نموده و با دعوت از افراد آگاه و با تجربه در این زمینه به ویژه سرکار خانم پناهی و انتقال مفاهیم آموزشی و نیز بومی‌سازی روش مذکور به دنبال تدابیر مؤثر و کارآمد در این زمینه می‌باشد. کتاب حاضر نتیجه زحمات چندین ساله مؤلف گرانقدر در مدت زمان حضور و فعالیت حرفه‌ای در کشور سوئد می‌باشد که ضمن بازنگری در برخی مفاهیم و بومی‌سازی با شرایط فرهنگی کشور، پیش روی شما قرار دارد، امیدواریم به زودی شاهد به ثمر نشستن زحمات همکارانمان در توانبخشی حرفه‌ای باشیم».
نکات مهمی که در مقدمه کتاب راهی به سوی اشتغال سریع آمده عبارت‌اند از:
۱ـ روش اشتغال حمایتی (SE) در همه کشورها موفقیت داشته و در ایران هم به نتیجه مطلوب خواهد رسید.
۲ـ این روش در دوره سه ساله نتیجه می‌دهد و با شروع آن در سال ۹۵ ضرورتاً باید در سال ۹۷ شاهد حلّ مشکل اشتغال معلولین ایران باشیم.
۳ـ البته آقای رئیس از هزینه‌های این طرح و چگونگی اجرای آن سخنی به میان نیاورده است.
۴ـ آقای بندپی از بومی‌سازی این طرح در ایران گفته است. چون این طرح در کشور سوئد ابداع و اجرا شده و ضرورتاً باید در ایران بومی‌سازی شود.
۵ـ در پایان ایشان آرزو می‌کند با اجرای این طرح به زودی اشتغال معلولین را سامان‌دهی نماید.
این پنج نکته در مقدمه آقای بندپی به صراحت درج شده است. امیدواریم به سرنوشت دیگر طرح‌های سازمان بهزیستی دچار نشود و به نتایج مطلوب و سریعی که رئیس نوشته‌اند برسیم و در پایان سال ۹۷ شاهد اشتغال معلولان ایران باشیم.
مؤلف کتاب خانم منصوره پناهی هم در جاهای مختلف کتاب می‌نویسد این طرح در سال ۱۹۷۰ در آمریکا آغاز شد و روشی بسیار مؤثر برای اشتغال‌زایی پایدار در افراد با معلولیت‌های گوناگون است و این روش ۲ تا ۳ سال نتیجه می‌دهد.
۴٫
کتاب حاضر در شش فصل به بررسی موانع اشتغال معلولان می‌پردازد.
فصل اول با عنوان وضعیت بیکاری درصدد است تا نمایی از بیکاری معلولان نشان دهد. و به کسانی که جامعه هدف را گل و بلبل ترسیم می‌کنند و از حیث اشتغال همه مشکلات را حل شده یا در حال حل شدن می‌پندارند، بگوییم خیال پردازی نکنید، بیکاری پیامدهای مخربی برای جامعه دارد ولی این جامعه از سَر میهن دوستی یا عِرق دینی سکوت کرده، تمام رنج‌ها و آلام را تحمل می‌کنند و کوچکترین اعتراضی نشان نمی‌دهند. اما تحمل هم حدّ و اندازه‌ای دارد.
فصل دوم به مبانی و بنیادها می‌پردازد. معلولان حق حیات، حق مشارکت اجتماعی، حق مساوات و حق مهارت آموزی دارند. اما بیکاری با همه این حقوق در تعارض است. اگر معلولی شاغل نباشد یعنی حق حیات اجتماعی ندارد یا عملاً معیشت ندارد بلکه در حال ممات است. معلول بیکار مشارکت در سرنوشت اجتماعی خودش ندارد و چنین حقی از او سلب شده است. در مجموع این فصل نشان می‌دهد بیکاری مبانی و بنیادهای هستی آنان را دچار آسیب کرده و آسیب‌های زیربنایی در جامعه هدف را نشان می‌دهد.
فصل سوم آسیب شناسی نظام مشاغل معلولان است. این فصل و این دفتر درصدد تدوین نظام مشاغل برای این قشر نیست بلکه درصدد هستیم مشکلات و آسیب‌های موجود در مشاغل را معرفی کنیم.
وقتی با یک نفر از مدیران سازمان بهزیستی درباره مشاغل معلولان گفت‌وگو می‌کنیم، به وضوح می‌بینیم ذهنیت خاصی دارند و محدوده خاصی از مشاغل در نظر آنان است. اما وقتی با یک مدیر مشاغل معلولین در یکی از کشورهای اروپایی گفت‌وگو کنیم به وضوح تفاوت و تمایز به دست می‌آید. همه انواع مشاغل پزشکی، صنعتی، کشاورزی، علمی، فرهنگی، آموزشی، هنری و خدماتی مثل هنرپیشگی، کار در تئاتر، خوانندگی، نوازندگی، پزشکی، پرستاری، نویسندگی، خدمات مدرن شهری، کار در سامانه‌های اطلاع‌رسانی در قلمرو است. همه این مشاغل در کشورهای اروپایی در نظام شغلی معلولان اجرا شده است. وقتی از مشاغل معلولان در روستا صحبت می‌شود از ایجاد کارگاه برای تولید برق از باد یا انرژی خورشیدی در یک روستا تا تولید عسل و تولید قارچ توسط معلولین بحث می‌شود. اما مدیران دولتی ما ذهنیت بسیار محدود از مشاغل معلولین دارند و برای این قشر چند شغل محدود تعریف کرده‌اند.
به عنوان نمونه یکی از استادان دانشگاه در لندن می‌گفت، درصد بالایی از معلولین در کشور انگلستان به چکیده‌نویسی و مأخذشناسی کتاب‌ها و مقالات مشغول هستند و درآمد خوبی از این راه دارند. مثلاً در این کشور هر ماه یک هزار مجله و روزنامه و کتاب منتشر می‌شود. اطلاعات صوری و اطلاعات محتوایی اینها با نوشتن مأخذشناسی و چکیده مقالات روزنامه‌ها و نشریات یا کتب در سایت‌هایی مثل گوگل و یاهو درج می‌شود. او می‌گفت اکثر اینها را معلولین تولید می‌کنند و درآمد بسیار بالایی هم دارند. آیا چنین شغل‌هایی در ذهن مدیران ما هست؟
مشاغلی که در فضای مجازی و اینترنت تعریف می‌شوند و به استارت آپ‌ها نیز مشهوراند و در همه کشورها موجب تحولات بسیار شده‌اند، لازم است مورد توجه مدیران ما قرار گیرد.
فصل چهارم به روش‌های اشتغال می‌پردازد و مشکلات و آسیب‌های هر یک از روش‌ها را گزارش می‌دهد.
فصل پنجم درباره راه‌کار مطلوب است. اگر طرح و برنامه جامع و مطلوب بخواهیم تدوین کنیم چکار باید انجام دهیم؟ روی چه سرفصل‌هایی تمرکز نماییم؟
این فصل به این نکات می‌پردازد؛ البته از منظر آسیب شناسی. عناصری که در برنامه‌های موجود ما غایب‌اند و سرفصل‌هایی که در طرح‌های ما حضور ندارند و از آنها غفلت نموده‌ایم در این فصل بررسی و معرفی می‌شوند.
فصل آخر درباره آسیب شناسی طرح و برنامه است. یعنی می‌خواهیم بدانیم طرح دولت چه مشکلاتی دارد و طرح‌های مردمی چه موانعی دارد. در برنامه‌نویسی چرا از تجارب جهانی بهره نمی‌بریم؟ چرا از آراء کارشناسان خبره یا تجارب مراکز مهم در جهان استفاده نمی‌کنیم؟ نیز در خود ایران مراکزی که درباره اشتغال کار کرده و ایده داده‌اند چرا حتی یک بار از آنها دعوت نشده و ایده آنها بیان نشده و نخواسته‌اند معرفی شود؟ بالاخره مجموعه‌ای از آسیب‌ها و مشکلات موجود در طراحی و برنامه‌نویسی در این فصل بررسی و معرفی خواهد شد.
لازم است از حجت الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی نماینده آیت الله العظمی حاج سیدعلی سیستانی تشکر نماییم که همواره با پشتیبانی و تشویق‌های خود راه را برای انجام و عرضه اینگونه تحقیقات گشودند. همچنین از کارشناسان و نخبگان انتظار هست ما را یاری فرموده و با نقدها و راهنمایی خود به ارتقای این اثر کمک فرمایند.
(محمد نوری، بهمن ماه ۱۳۹۶)
