نماز معلولان بر اساس فقه شیعه، محمدمهدی محب الرحمان، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، ۱۳۹۷، ۱۶۰ ص.
ISBN: 978-600-99808-2-6 ؛ Prayer of the Disabled on the basis of Shi’i jurisprudence
موضوع(ها):
نماز
معلولان (فقه)
فقه جعفری – رساله عملیه
معرفی مختصر کتاب
موضوع این کتاب کیفیت انجام اقامه‌ی نماز برای مکلفین ناتوان جسمی است که بر اساس آموزه‌های قرآنی و ائمه معصوم(ع) تبیین شده است و رابطه‌ی قدرت و تکلیف را بررسی می‌کند. هر فصل و هر معلولیت در قالب چهار گفتار بیان می‌شود که با استفاده از متن روایات و تطبیق سازی با مصادیق معلولیت راهکارهای مناسب را ارائه می‌کند. ابتدا انواع معلولیتی که باعث تغییر در کیفیت نماز می‌شود را معرفی می‌کند، سپس با بیان شرط قدرت در نماز هرکدام از معلولیت‌ها که به‌موجب عدم طهارت، عدم تحقق قیام و جلوس، عدم تحقق قرائت، عدم تحقق رکوع و عدم تحقق سجده می‌شوند را به‌طور مجزا توضیح می‌دهد.
متن پشت جلد کتاب
نماز بدون تردید مهمترین فریضه عبادی اسلام است. تأکید قرآن کریم و آموزه‌های رهبران معصوم علیه السلام شاهد این مدعا است. قرآن کریم بیش از چهل بار از اقامه نماز با صیغه‌های مختلف خبری و انشایی یاد کرده است و پیامبر رحمت(ص) نماز را نورچشم خود اعلام کرده است و بر اساس روایت نبوی خداوند محبت ایشان به نماز را بالاتر از محبت گرسنه به غذا و تشنه به آب قرار داده است. گرچه اسلام شریعت سمحه و سهله است و در موارد عسر و حرج و اضطرار بسیاری از احکام عبادی از مکلفین ساقط می‌شود، اما در مورد نماز در فرض عدم قدرت بر نماز متعارف، احکامی برای افراد غیر قادر وضع گردیده است. کتاب پیش رو، ابتدا از کیفیت و چگونگی تنجّز تکلیف اقامه نماز به مکلفین ناتوان جسمی بحث می‌کند؛ در مرتبه بعد، پس از بیان موضوع و توضیح انواع معلولیت‌ها، به دلیل جزئیت و شرطیت اجزاء مختلفِ نماز اشاره شده، و پس از آن، روایات بیان‌کننده جایگزین و جانشین برای ارکان و اجزاء نماز تشریح شده است. اما مهمترین قسمت این کتاب، به تطبیق مدلول روایات معین کننده راهکار برای جانبازان و معلولین جسمی، اختصاص یافته است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، به طور کلی جانبازان و معلولان به پنج نوع ناتوان از طهارت، قیام و جلوس، قرائت، رکوع، و سجده تقسیم شده است که برای هر یک متناسب با شرایط آنان، حکم شرعی استناط گردیده است. از جمله: نماز نشسته و خوابیده بجای نماز ایستاده، استفاده از اشاره دست و چرخش زبان به جای قرائت، استفاده از اشاره سر بجای رکوع و سجده و ….
انتشارات توانمندان
ناشر تخصصی معلولیت و معلولان
تلفن: ۰۲۵۳۲۹۱۳۴۵۲ (ساعت ۸ الی ۱۷) ؛ تلگرام: ۰۹۳۹۸۳۷۳۴۳۵
آدرس: قم، بلوار محمد امین، خیابان گلستان، کوچه۱۱، پلاک۴، دفتر فرهنگ معلولین
ایمیل: nori1363@gmail.com
پیشگفتار
ظهور اسلام در سده هفتم میلادی نوید روح بخشی برای معلولان بود، زیرا بر خلاف ادیان و جریان‌های فکری و اعتقادی موجود که دیدگاه غیرانسانی نسبت به معلولان داشتند، اسلام نسبت به آنان رفتار کاملاً انسانی داشت. رفتار با آنان از سال‌های نخست رسالت و در مکه، در سند اصلی این دین یعنی قرآن کریم آمده؛ نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان بنیانگذار مکتب دارای سیره‌ای بدیع و سرشار از رفتارهای مطلوب با معلولان بود.
قرآن کریم در آیات نخست سوره عبس که از سوره‌های مکی است، فردی که با ناراحتی نگاهش را از نابینایی برگرداند، به شدت توبیخ کرده است. این فرد نه عملاً و نه با زبان به نابینای تازه وارد به جلسه سران مکه توهین نکرد فقط چون رفتار این نابینا را مخالف شئون متعارف می‌دانست با ناراحتی سرش را برگرداند و این عمل را حتی خداوند در حق آن نابینا نپذیرفت و محکوم کرد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عبدالله بن ام مکتوم را که نابینای مطلق بود به عنوان جانشین خودش برگزید که وقتی برای جنگ بیرون مدینه است، این نابینا به وضع مردم رسیدگی کند. از این‌گونه امور در قرآن و سیره نبوی فراوان است و گویای این است که اسلام نسبت به معلولان خط‌مشی جدیدی آورده است و بر خلاف نگرش موجود که معتقد به نابودی معلولان به دلیل حلول ارواح خبیثه شیطانی یا حیوانی در وجود آنان بودند و معلولان را به دور از مردم و جامعه در مکان‌های پَست نگه‌داری می‌کردند، اسلام برای آنان حقوق و شئون انسانی مثل دیگر انسان‌ها قائل بود و کوچک‌ترین تحقیر، بی‌حرمتی و توهین را در حق آنان روا نمی‌دانست.
ممکن است گفته شود، رهبر مسلمانان در مدینه وقتی در عرصه جهانی مطرح شده بود برای جلب افکار عمومی، رفتار انسانی با معلولان را مطرح کرد. اما چنین نیست و در آغاز رسالت یعنی در دوره‌ای که با تأیید عرف ضد معلولیتی موجود می‌توانست سران قبایل را جذب کند ولی چنین اقدامات مصلحت جویانه را نپذیرفت و به شدت عرف ضد معلولان را نفی کرد و از حقوق معلولین دفاع نمود.
بعداً فقیهان مسلمان بر اساس قرآن و سیره معصومین علیهم السلام وظایف و تکالیف فردی و اجتماعی معلولین را استخراج و استنباط کردند و توانستند نظام حقوقی پیشرفته‌ای برای این قشر آسیب دیده تدوین نمایند. معلولان با عبادت می‌توانند روح و روان خود را توانبخشی نموده و حتی نسبت به جسم خود نیرو بخشی نمایند. امروزه روانشناسان و متخصصان فیزیولوژی، شیوه‌های جدیدی برای توانبخشی ابداع و ابتکار کرده و با استفاده از کتاب، فرهنگ، تلقین‌ها، ذکرها و عبادات، انواع بیماری‌های روحی و روانی را از معلولان دور کرده و به آنان سلامتی روحی، روانی و حتی جسمی بدهند. غربی‌ها به سراغ موسیقی رفته و سعی کرده‌اند از موسیقی برای توانبخشی معلولان مساعدت بگیرند.
اما اگر وظایف و تکالیف معلولان در عبادات مشخص و معلوم شود، آنان با عبادات می‌توانند به توانبخشی‌های مطلوبی برسند. معلولی که دردهای بسیار زیاد داشت، می‌گفت به هنگام درد زیاد نیت نماز می‌کنم و با شروع به نماز دردهایم آرام می‌گیرد. آری نماز و دیگر عبادات، آرام بخش‌اند و به همین دلیل نماز را سکینه و مسکن و آرامش بخش توصیف کرده‌اند.
کتاب حاضر برای اولین بار توانسته دیدگاه فقه شیعه را درباره مسائل و احکام نماز معلولان بررسی کند و در سه بخش مسائل نماز را بر پایه دیدگاه‌های فقیهان شیعه بررسی کند.
نویسنده در بخش دوم اجماع فقیهان شیعه در «عدم ترک نماز در هر شرایطی» را به خوبی توضیح داده و اصطلاح «الصلاه لا تترک بحال» را آورده است. اینکه شارع نماز را از معلولان می‌خواهد ولو خوابیده و با اشاره سر، یعنی معلول در سخت‌ترین شرایط و هر مقدار توان دارد، باید نماز را انجام دهد. زیرا به آن نیاز دارد و جسم و روحش به آن احتیاج ضروری دارند.
دفتر فرهنگ معلولین مجموعه‌ای از کتب فقهی را مشغول نهایی سازی و انتشار است. امید است پژوهشگران و نویسندگان با اندیشه و قلم و مساعدت‌های خود یاری فرمایند تا بتوانیم این مجموعه را زودتر در اختیار عموم مردم و عزیزانی که نیاز عاجل دارند بگذاریم.
در پایان از پژوهشگر توانا و فقیه جوان حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی محب الرحمان تشکر می‌کنیم که بذل محبت فرمودند و این پژوهش خود را تبرعاً در اختیار دفتر فرهنگ معلولین قرار دادند. همچنین از جناب حجت الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی نماینده آیت الله العظمی سیدعلی سیستانی مدظله تشکر ویژه می‌نماییم که همواره پشتیبان این مرکز بوده‌‌اند.
محمد نوری
مدیر عامل دفتر فرهنگ معلولین
مقدمه یکم
بسمه تعالی
نماز بدون تردید مهمترین فریضه عبادی اسلام است. تأکید قرآن کریم و آموزه‌های رهبران معصوم علیه السلام شاهد این مدعا است. قرآن کریم بیش از چهل بار از اقامه نماز با صیغه‌های مختلف خبری و انشایی یاد کرده است و پیامبر رحمت(ص) نماز را نورچشم خود اعلام کرده است و بر اساس روایت نبوی خداوند محبت ایشان به نماز را بالاتر از محبت گرسنه به غذا و تشنه به آب قرار داده است. گرچه اسلام شریعت سمحه و سهله است و در موارد عسر و حرج و اضطرار بسیاری از احکام عبادی از مکلفین ساقط می‌شود، اما در مورد نماز در فرض عدم قدرت بر نماز متعارف، احکامی برای افراد غیر قادر وضع گردیده است. تنوع افراد معذور از اقامه نماز متعارف سبب شده است که بخش قابل توجهی از کتاب الطهاره و کتاب الصلوه به وضوی جیره، تیمم و نحوه نماز غیر قادر اختصاص یابد.
در عصر حاضر و پس از توسعه عواملی که موجب امراض صعب العلاج و معلولیت‌های جسمی شده است، نیاز به بازپژوهی و تطبیق بر مصادیق نوپیدای معذوریت‌های دوران معاصر بیشتر است. این مهم را جناب حجه السلام و المسلمین محمدمهدی محب الرحمان به عهده گرفتند، و در رساله سطح سه حوزه علمیه قم به خوبی به تحقیق و تبیین آن پرداختند. این رساله در جلسه داوری نهایی مورد تقدیر و عنایت هیئت داوری قرار گرفت. برای مولف این اثر آرزوی توفیقات علمی و عملی بیشتر دارم.
کاظم قاضی زاده
بهمن ماه ۱۳۹۶
مقدمه دوم
بسم الله الرحمن الرحیم
نماز احبّ اعمال نزد خداوند، ستون دین و اولین عمل برای محاسبه در روز جزا به حساب آمده که اگر قبول شود، سایر اعمال نیز پذیرفته می‌شود ولی اگر رد شود، مابقی اعمال نیز مردود می‌شود، و در قرآن کریم نیز بارها امر به اقامه آن شده، و حتی به عنوان برنامه‌ای کمک‌کننده و توان‌بخش معرفی شده و از کیفیت آن نیز در کتب مختلف فقهی استدلالی و روایی، سخن بسیار گفته شده است.
اما از دیگر سو، احادیث و اخبار مختلفی قلم تکلیف را از شخص غیر قادر رفع کرده‌اند. که در مقابل، نصوص بسیاری نیز بر این دلالت می‌کنند که نماز، «کتاباً موقوتا» یا «لا تترک بحالٍ» و… است. علاوه بر این روایات متعدد دیگری وجود دارد که در آن، سائل از نحوه نماز شخص معلول جسمی می‌پرسد و امام راهکارهای مختلف آن را بیان می‌دارند. و این، علاوه بر بیان تکلیف، نشان می‌دهد سائل خالی الذهن نبوده است.
مسأله این تحقیق، اولاً بحث از کیفیت و چگونگی تنجّز تکلیف اقامه نماز به مکلفین ناتوان جسمی است، و در مرتبه بعد، پس از بیان موضوع و توضیح انواع معلول‌هایی که ناتوان از انجام اجزاء نماز هستند، به دلیل جزئیت آن جزء از نماز اشاره کرده، و پس از آن به روایات بیان کننده جایگزین ارکان و اجزاء نماز پرداخته شده است.
بخش مهم این پژوهش، که تحت عنوان گفتار چهارم در پایان هر فصل از بخش سوم می‌آید، به تطبیق مدلول روایات ارائه‌کننده راهکار بر کیفیتِ نماز معلولین، اختصاص یافته است. در این بخش، ادله فقهی مربوطه، بررسی، تجزیه و تحلیل شده؛ و در نهایت، راهکاری برای چگونگیِ اقامه نماز در حالت‌های مختلف، توسط این دست مکلفین، ارائه شده است.
بنابراین این کتاب درصدد پاسخ به این سؤالات است که ۱٫ رابطه قدرت و تکلیف چیست؟؛ ۲: گونه‌های مختلف معلولیت از جهت اقامه نماز به چه صورت تقسیم می‌شود؟؛ و ۳٫ راهکارهای پیشنهادی نصوص، قواعد و اصول برای تغییر شکل ظاهری نماز و اجزاء آن در موارد گوناگون معلولین چگونه است؟ ۴٫ آیا می‌توان از روایات نماز با ایماء، در حالت خوابیده و… سایر حالات را هم استفاده کرد؟ ۵٫ معلولی که نمی تواند طهارتِ خود را حفظ کند، چگونه نماز بخواند؟ ۶٫ معلول با قطع دست، پا، قطع نخاع و بدون تحرک، چگونه نماز بخواند؟ ۷٫ معلول بدون حنجره، کسی که نمی‌تواند سخن بگوید چگونه نماز بخواند؟
در واقع می‌توان گفت هدف اصلی این کتاب، تحقیق در باب چگونگی نمازگذاردن جانباز و معلول است. راهکارهای مورد نظر روایات و قواعد فقهی را بیان کرده، و به طریقه نماز خواندن هر یک از معلولین می‌پردازد. نتیجه‌ای که مورد استفاده آسیب‌مندانِ دارای معلولیت قرار می‌گیرد. در کنار آن، به اختصار، از شرطیت قدرت در تکالیف به عنوان مقدمه بحث، در بخش دومِ کتاب سخن گفته شده است؛ که این نتیجه و فائده نیز، خود در مباحث دیگر نیز مورد استفاده و کاربرد خواهد بود.
پیرامون فرضیه‌ای که این تحقیق بر آن بنیان شده نیز می‌توان گفت: یکم. طبق آن چه از ادله مانند لایکلف اللّه نفساً الا وسعها، استفاده می‌شود رفع تکلیف به میزان ناتوانی خواهد بود و رابطه تناسب بین آنها برقرار است؛ دوم. می‌توان جانبازی و معلولیت را به ناتوانی در طهارت، ایستادن و قیام، رکوع، سجده، تشهد و نشستن، و تکلم تقسیم کرد که هر کدام شکل نماز خاص خود را دارد؛ سوم. استفاده از عصا و تکیه گاه، نماز به صورت نشسته، به صورت خوابیده، استفاده از ایماء و… از جمله راهکارهای مختلفی است که در روایات به آن اشاره شده است.
درباره پیشینه تحقیق لازم است گفته شود بر اساس جستجو در پایگاه‌های اطلاع رسانی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و دفتر پژوهش‌های فرهنگی معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی بنیاد شهید و امور ایثارگران، تاکنون طرح پژوهشی، پایان نامه حوزوی و دانشگاهی به دست نیامده و این پژوهش جدید و نو می‌باشد. البته ذکر این نکته لازم است که تحقیق و پژوهش تفصیلی و به روش‌های امروزی، مورد نظر است. چراکه موضوع نماز و اشخاص ناتوان از جمله موضوعات جدیدی نیستند و ممکن است در اعصار گذشته، تحقیقاتی نگاشته شده باشند؛ ضمن اینکه در لابلای کلمات فقهای متقدم و متأخر، مباحثی کوتاهی در نمازِ معلولان آمده است.
اما ضرورتِ این پژوهش را توجه به این نکته روشن می‌سازد که معلولان در یک سده اخیر به لحاظ تنوع و گوناگونی گسترش یافته، و هرچند در جامعه بیرونی، به لحاظِ عدم رعایت شهرسازیِ مناسب، کمتر اثری از معلولین در جامعه می‌بینیم، به لحاظ کمی و آماری نیز در اثر جنگ تحمیلی و …، افزایش پیدا کرده‌اند. بنابراین لازم است با طبقه‌بندی صحیحِ آنان، نماز هر گروه و دسته آنان تبیین شده، و وظایف نمازگزاران معلول از قرآن و روایات معصومین علیهم السلام استخراج و استنباط گردد. جانبازان و معلولین جسمی‌ای که طریقه نماز آنها مغفول مانده، و نهایتاً در حد ذکر چند مسأله، به آن اکتفا شده است.
در پایان لازم می‌دانم از آیت الله دکتر کاظم قاضی زاده، حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیف اللّه صرامی، سرکار خانم آمنه قراباغی، جناب آقای محمد نوری، دفتر فرهنگ معلولین، کانون معلولان تهران، و بنیاد شهید و امور ایثارگران که در هرچه بهتر شدن این پژوهش یاری رساندند، تشکر نمایم.
محمدمهدی محب الرحمان
بهمن‌ماه ۱۳۹۶
