خاندان شمس: فعالان در خدمت چشم پزشکی

خاندان شمس: فعالان در خدمت چشم پزشکی، به اهتمام اعظم قاسمی، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1400، 238 ص.

ISBN: 978-622-6216-62-3

موضوع (ها):
شمس (خاندان)‏‬
Shams family
چشم‌پزشکان — ایران — سرگذشتنامه
‪Ophthalmologists — Iran — Biography
چشم‌پزشکان — ایران — مصاحبه‌ها
‪Ophthalmologists — Iran — Interviews
چشم‌پزشکی — ایران — تاریخ
Ophthalmology — Iran — History

مشاهده صفحات اولیه کتاب

متن پشت جلد کتاب:
این کتاب سرگذشت خاندان شمس است که در دوره معاصر و در یکصد و پنجاه ساله اخیر همواره در طبابت، درمان چشم و تربیت شاگردان و راه‌اندازی نهادهای چشم پزشکی پیش‌قراول بوده‌اند. همچنین این کتاب به زندگینامه چهار شخصیت از این خاندان به عنوان سلسله جنبان مشهورتر یعنی یحیی، محمدقلی، هرمز و شیدا می‌پردازد.
اهمیت این خاندان فقط در فعالیت‌ها و اینکه نهادهای اصلی چشم‌پزشکی مانند مرکز فارابی را راه‌اندازی کرده‌اند، نیست بلکه آنچه به این خاندان اعتبار و اهمیت مضاعف بخشیده، این نکته است که این خاندان در مرز قدیم و جدید یا کحاله و چشم پزشکی قرار گرفت و عاملی برای مدرن سازی چشم پزشکی گردید.

انتشارات توانمندان
ناشر تخصصی معلولیت و معلولان
تلفن: ۰۲۵۳۲۹۱۳۴۵۲ (ساعت ۸ الی ۱۷) ؛ تلگرام: ۰۹۳۹۸۳۷۳۴۳۵
آدرس: قم، بلوار محمد امین، خیابان گلستان، کوچه۱۱، پلاک۴، دفتر فرهنگ معلولین
ایمیل: nori1363@gmail.com

مقدمه
چشم پزشکی که در گذشته کحاله نامیده می‌شد، دارای تاریخ پر فراز و نشیب و نشانگر تلاش‌های انسان‌های سخت‌کوشی است که به دلیل اهمیت چشم و بینایی، درصدد شناخت اجزاء و ساختار چشم و شیوه کارکرد آن بوده‌اند. به دلیل اینکه بسیاری از معلومات انسان از طریق بینایی به دست می‌آید و چشم ساختار پیچیده و بسیار ظریفی دارد، شناخت آن هم ضروری بوده و هم مشکل و پر از مشقت.
اما دانشمندان ایران چنین مشقت‌ها و مشکلاتی را به جان خریدند و از دوره باستان به شناخت چشم و بینایی نیاسودند. در هر دوره، کشف‌هایی به دست آوردند و خشت و خشت بنای رفیع چشم پزشکی را ساختند؛ به طوری که امروزه چشم پزشکی از دانش‌های وسیع و پر دامنه است و ابعاد آن یکبار و ظرف چند سال به دست نیامده بلکه طی قرون متمادی به دست آمده است.
شاید مهم‌تر از یافته‌ها و کشفیات چشم‌پزشکی، ثبت و ضبط پیشرفت‌ها و تاریخ‌نگاری چشم‌پزشکی باشد، به ویژه تاریخ‌نگاری معلولیت چشمی یا فقدان بینایی با موانع و مشکلات افزون‌تر دست به گریبان بوده است. تاریخ هر علم پیامدها و تأثیرات بسیار در پیشرفت آن علم دارد، زیرا تجربیات و معلومات پیشین به نسل‌های بعد انتقال می‌دهد. به همین دلیل دفتر فرهنگ معلولین، به تاریخ چشم‌پزشکی و تاریخ دیگر علوم مرتبط به معلولین اهتمام داشته و تلاش کرده تاریخ هر علم را جداگانه تدوین نماید.
این مرکز از آغاز تأسیس، درصدد تألیف تاریخ معلولیت‌ها و معلولان بوده ولی به دلیل گستردگی و تنوع موضوعات این تاریخ نگاری، به ناچار باید نخست، تاریخ اشخاص، موضوعات خردتر و نهادهای کوچک‌تر را نوشت، سپس با ترکیب آنها تاريخ كل معلولیت‌ها و معلولان را تدوین کرد.
یک بخش از تاریخ معلولیتی، تاریخ نابینایی و در مقابل آن تاریخ بینایی است و در درون این موضوع، اقدامات پزشکی و تحولات پزشکان در جهت دارو و درمان نابینایان است. قبلاً این دفتر یک عنوان کتاب با عناوین چشم پزشکی در دوره اسلامی نوشته علی نوری و الهه قاسمی منتشر کرده است.
از قدیم خاندان‌هایی مثل خاندان حنین بن اسحاق و خاندان بختیشوع در پیشرفت چشم پزشکی فعالیت داشته و کارنامه علمی قابل توجه بر جای گذاشته‌اند. اما خاندان شمس در دوره معاصر و در یکصد و پنجاه ساله اخیر همواره در طبابت، درمان چشم و تربیت شاگردان و راه‌اندازی نهادهای چشم پزشکی همواره پیش‌قراول بوده‌اند. چهار تن از این خاندان به عنوان سلسله جنبان مشهورتر می‌باشند: یحیی، محمدقلی، هرمز و شیدا.
اهمیت این خاندان فقط در فعالیت‌ها و اینکه نهادهای اصلی چشم‌پزشکی مثل مرکز فارابی را راه‌اندازی کرده‌اند، نیست بلکه آنچه به این خاندان اعتبار و اهمیت مضاعف بخشیده، این نکته است که این خاندان در مرز قدیم و جدید یا کحاله و چشم پزشکی یا شیوه طبابت سنتی و روش مدرن قرار گرفت و عاملی برای مدرن سازی چشم پزشکی و کنار گذاشتن کحاله و ترویج چشم پزشکی گردید. وقتی از این منظر به خاندان شمس نگاه می‌کنیم متوجه اهمیت آنان می‌شویم.
یحیی و محمدقلی در ساختن بنای چشم پزشکی مدرن باید فعالانه می‌کوشیدند و فرزندان آنان با تداوم راه اینان، به تثبیت و تحکیم و توسعه این بنا همت گماشتند. علاوه بر این، این خاندان در دوره‌ای بودند که انواع اپیدمی‌ها و بیماری‌های مسری در ایران وجود داشت.
تراخم در جنوب و غرب ایران باعث کوری بسیاری از مردم شده و حکومت با مشکلات بسیار زیاد دست به گریبان بود. از طرف دیگر کمبود پزشک و نیروی ماهر که بتواند با این بیماری‌های واگیردار و فراگیر مقابله و مبارزه کنند وجود داشت و لازم بود هم در مرکز به تربیت نیرو و تدریس دانشجو اقدام می‌شد و هم در مناطق دور به مبارزه با بیماری‌ها می‌پرداختند.
مواردی که شمردم عوامل و عللی بود که از شمس‌ها قهرمان ساخت؛ زیرا آنان بدون توقع و با خلوص نیت برای چشم‌پزشکی ایران کوشیدند. از این‌رو هر مقدار در تکریم و بزرگداشت آنان تلاش شود کم است. همین نکات، دفتر فرهنگ معلولین را ترغیب کرد تا کتابی درباره این تلاش‌گران تدوین کند.
کتاب حاضر توسط خانم اعظم قاسمی پس از چند ماه مطالعه تدوین شد و تلاش کرده بر اساس اسناد و مدارک اصیل، کتابی فراهم آورد تا در پژوهش‌های دیگر هم مؤثر و سودمند باشد. از ایشان تشکر می‌کنیم و همواره سلامتی را برایش آرزو می‌نماییم.
محمد نوری
مدیرعامل دفتر فرهنگ معلولین

فهرست
مقدمه 9

فصل اول: شخصیت شناسی
یحیی شمس ملک آرا 15
تحصیلات 15
حضور در دارالفنون 16
جایگاه او در چشم‌پزشکی ایران 17
تحصیل در فرانسه 17
حضور در مجلس 18
اخلاق و معاشرت 18
وفات 19
یادگارها و میراث 19
فیلم درباره یحیی شمس 19
گزارش دیگر از فیلم لسان الحکماء 21
تصویر 22
منابع 23
محمدقلی شمس 25
پدر چشم‌پزشکی ایران 25
تحصیل در فرانسه 27
مناصب و مشاغل 28
توسعه دانش چشم‌پزشکی 28
از مفاخر آذربایجان 29
گزارش ایران صدا 30
گزارش بیمارستان فارابی 32
محمدقلی شمس در ویکی‌پدیا 35
تصاویر 36
منابع 38
هرمز شمس 39
گفت‌وگو با دکتر هرمز شمس، فرزند طبیب، نوه حکیم 39
میراث دار چهار نسل چشم‌پزشکی ایران 46
گفت‌و‌گو با دکتر هرمز شمس به مناسبت روز پزشک 59
گفت‌وگو با دکتر هرمز شمس، برگزیده جشنواره علامه طباطبایی 65
خوشبختی و رضایت از زندگی 72
اهدای جایزه ملی علامه طباطبایی توسط یک پژوهشگر نخبه به بیمارستان 84
رویکرد بنیاد ملی نخبگان اقدامی بزرگ در نهادینه کردن فرهنگ نخبگی 90
تصاویر 98
منابع 99
شیدا شمس دواجی 101
سمتهای اجرایی 101
حمایت از بیماران امراض پوستی به عنوان مهم‌ترین دغدغه من 102
استاد شیدا شمس از بنیان‌گذاران درماتولوژی نوین در ایران 118
تصاویر 125
منابع 125

فصل دوم: جایگاه شخصیت‌های شمس در تاریخ چشم‌پزشکی
تاریخ تحولات در ایران 129
تحولات چشم‌پزشکی در ایران: از دوره باستان تا عصر معاصر 132
دوره باستان 133
اوستا به عنوان قدیمی‌ترین منبع 133
دوره اسلامی 134
دوره قاجاریه 138
دارالفنون 138
اصفهان و شیراز 140
دیگر شهرها 140
بعد از انقلاب 141
طب سینایی در گذار به مدرنیته در ایران قاجار 142
اولین مدرس پزشکی 143
بیمارستان فارابی 158
از سال ۱۳۲۱ 158
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران 159
رؤسا و مدیران فارابی 160
مدیران بیمارستان تاکنون 160
پیام ریاست 161
کتابخانه 161
افتخارات و دستاوردها 162
برگزاری مراسم رونمایی سردیس پروفسور محمدقلی شمس 167
منابع 169

فصل سوم: تکریم و بزرگداشت
تاریخچه جشنواره شمس 173
ششمین جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس 176
هفتمین جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس 179
هشتمین جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس 192
نهمین جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس 199
دهمین جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس 203
یازدهمین جشنواره چشم پزشکی و علوم بینایی شمس 208
دوازدهمین جشنواره چشم‌پزشکی و علوم بینایی شمس 211
سیزدهمین جشنواره چشم‌ پزشکی و علوم بینایی شمس 214
قدردانی فرهنگسرای رازی با همکاری بیمارستان فارابی 220
منابع 226

فصل چهارم: شاگردان
دکتر زهرا اعلمی هرندی 229
دکتر علیرضا نادری 234
دکتر محمدصادق پیروز 235
پایان 238
منابع 238